झापगावचा प्राचीन भूपतगड

…सन १९६०मध्ये संयुक्त महाराष्ट्र राज्याच्या निर्मितीनंतर ठाणे जिल्ह्याचा नकाशा संकोचला. दमणगंगेच्या ऐलपैल तीराजवळील संजाण, उंबरगाव आदी २७ गावे गुजरात राज्याला जोडली गेली, तरीही आजघडीला ठाणे जिल्ह्यात ५५ गडकिल्ले अवशेष रूपाने आपणास पाहता येतात. ठाण्याची ही प्रचंड दुर्गसंपदा आपल्याला प्राचीन, मध्ययुगीन व अर्वाचीन काळातील सामाजिक आणि राजकीय घडामोडींचा इतिहासकथन करीत असतात, परंतु आपण इतिहासाकडे पाठ फिरविल्यामुळे यातील बहुसंख्य गडकिल्ले स्मृतीपलीकडे गेले आहेत, तर काही सुधारणांच्या नावाखाली डोंगरच्या डोंगर फोडल्यामुळे नामशेष झाले आहेत. याचेच एक उदाहरण म्हणजे ठाण्यातील नागला बंदराजवळील किल्ल्याचे देता येईल. हाताच्या बोटावर मोजता येतील अशा किल्ल्यांना नैसर्गिक . सौंदर्याने नटलेला परिसर लाभल्यामुळे सहलीचा आनंद लुटण्यासाठी पर्यटक जाताना दिसत आहेत, पण कधी याचा अतिरेक होतो. त्यामुळे जिथे महाराष्ट्राचे पवित्र धारातीर्थ समजून तिथली धूळ मस्तकी लावावी तिथे नको त्या तीर्थाच्या बाटल्या फोडलेल्या दिसतात.

समर प्रसंगात जखमा होऊन विव्हळत पडलेल्या जटायूसारखी या किल्ल्यांची अवस्था झाली आहे. कधीतरी प्रतिशिवाजी, लोकोत्तर पुरुष येथे येईल त्याला ते सांगतील, ‘बाबा रे, २१व्या शतकात माझी गरज उरली नाही, माझी ही अवस्था का झाली त्याचा शोध, बोध आणि जमल्यास प्रेरणा घेऊन भविष्याकडे झेप घे, मग मी सुखाने या जगाचा निरोप घेईन.’ सांगण्याचे तात्पर्य एवढेच की गडकिल्ल्यांना डोळसपणे भेट द्यावी, स्थानिक गावकऱ्यांत मिसळून तिथल्या पारंपरिक चालीरीती, त्यामागचा इतिहास समजावून घ्यावा, त्याचा नीरक्षीर वृत्तीने विचार करावा, तिथल्या भौगोलिक परिस्थितीचे अवलोकन करावे – म्हणजे किल्ल्याचा इतिहास हळूहळू उलगडू लागतो, आपल्या मोहिमेचे सार्थक होते, आनंद द्विगुणित होतो.

चला तर मित्रांनो, आज आनंदशिखरावर घेऊन जाणाऱ्या गडाला भेट देऊया, ठाणे जिल्ह्यातील एका घनदाट अरण्याने वेढलेल्या प्रदेशात ज्याला ‘कोळवण’ असे म्हटले जाते. या कोळवणात जव्हार, मोखाडा, तळासरी, सिल्वासा यांचा समावेश होतो. शिवकाळात येथे घनदाट अरण्य होते. या अरण्यातूनच नाशिक-पैठणला जाणारा प्रवाशी व व्यापारी लोकांचा खुष्कीच मार्ग जात असल्याने त्यावर देखरेख ठेवण्यासाठी भूपतगडाची निर्मिती झाली असावी. शिवकाळात या गडावर जव्हारच्या आदिवासी राजाचे नियंत्रण होते. जव्हारपासून १८ किमी अंतरावर झापगावच्या मागे भूपतगड उभा आहे. जव्हार आणि मोखाडा तालुक्याच्या सीमारेषेवरील भूपतगडावर वाडा-त्र्यंबक मार्गे मोखाडा तालुक्यातील कूर्लोद गावातून चढाई करता येते. मायबाप सरकारमुळे येथील आदिवासी गाव-पाडे आता डांबरी रस्त्याने जोडली गेली आहेत. आपल्याकडे वाहन असेल तर जव्हारचा कोट-राजवाडा भूपतगड एकाच भेटीत पाहता येईल.

आपण भिवंडीवाडामार्गे घनदाट जंगलातून जव्हारला येतो तेव्हा दीड हजार फूट उंची गाठलेली असते. हवेत गारवा आलेला असतो, मन उल्हासित होते, त्या भरात जव्हारचा कोट, जव्हारचा राजवाडा, जयसागर धबधबा, छत्रपती शिवाजी महाराज आणि जव्हारच्या राजाची जिथे भेट झाली तो शिरपामाळ पाहून होतो. जव्हार संस्थान उंच पठारावर वसले आहे. जव्हारचे प्राचीन नाव आहे, ‘यवसाहार प्रेक्षादिगण’. थंड हवेमुळे इथे पर्यटकांची वर्दळ वाढू लागली आहे. यानंतर आपण पूर्वेकडील रस्त्याने पठार उतरून झापगावला यावे. सखाराम धर्मा वड हे झापगावचे सरपंच आहेत. त्यांच्या अंगणात वाहन ठेवून गडाकडे कूच करावे. सोबतीला कोणी बरोबर घेतले तर आजूबाजूची बरीच माहिती मिळवता येते. चिंचवाडी येथे चौथी तर झापगावला दहावीपर्यंत शासकीय आश्रमशाळा आहे, तिला आवर्जून भेट द्यावी. विचारांची देवाणघेवाण होते. त्यांच्या आणि आपल्याही ज्ञानात भर पडते. भूपतगडावर रान भरपूर, येथे असंख्य वन्यजीवांचा मुक्त वावर आहे. सरपंचांनी रानातील एक अनुभव सांगितला तो मुद्दाम येथे नमूद करतो म्हणजे नवख्यांना त्याचा उपयोग होईल.

सरपंच या रानातून फिरत असताना झाडीतून ‘ह्यमँss ह्यमँsss’ असा केविलवाणा आवाज आला. त्यांनी आवाज ओळखला, हरणाचे पाडस होते ते. त्याला पाहण्यासाठी सरपंच हळूच झाडीत घुसले. दहा-बारा पावले टाकली आणि ते जागीच थबकले. त्यांनी निरखून पाहिले तेव्हा लक्षात आले दोन उंच दगडांच्या बेचक्यात ते हरणाचे पाडस अडकले होते. आपले पुढचे दोन्ही पाय दोन दगडावर ठेवून वर येण्याचा त्याचा केविलवाणा प्रयत्न चालला होता, पण प्रयत्न करूनही त्याला वर येणे जमत नव्हते. वास्तविक त्या दोन दगडांमधील भेग बऱ्यापैकी रुंद होती. खरे तर माणसाच्या वाऱ्यालाही उभी न राहणारी हरणाची जात, पण सरपंचांना समोर पाहूनही त्याने उशी घेत पोबारा केला नाही म्हटल्यावर सरपंचांचे कुतूहल. जागे झाले. हातातल्या काठीने झुडुपे बाजूला करीत ते दगडाजवळ गेले. पाहतात तो- एका भल्यामोठ्या अजगराने दगडाला वेटोळे घालून आपले डोके बरोबर त्या भेगेत खुपसून हरणाचे मागील दोन्ही पाय त्याच्या मागच्या शेपटापर्यंत गिळले होते. हरणाच्या पाडसाचा आवाजही आता क्षीण होऊ लागला त्यामुळे त्याला सोडवूनही काही उपयोग झाला नसता. जीवनमरणाच्या या खेळात निसर्गाने न्याय केला होता, त्यामुळे निमूटपणे सरपंच आपल्या मार्गाला लागले. त्यांच्या या रोमांचकारी अनुभवकथनामुळे साहजिकच मी पायाखाली आणि आजूबाजूला शोधक नजरेने पाहत चालू लागलो.

झापगावातून चालत तासाभरात आपण भूपतगडाच्या पायथ्याशी येतो. घरंगळलेल्या पायऱ्या आणि त्यातून उगवलेल्या वेली-झुडुपातून मार्ग काढीत उत्तरेकडील प्रवेशद्वारापाशी येतो. सध्या प्रवेशद्वार नष्ट झाले आहे. मात्र त्याच्या दोन्ही बाजूंचे बुरूज अर्धवट उभे आहेत. प्रवेशद्वारापाशी म्हसोबा जागता पहारा देत उभा आहे. गडावर प्रवेश केल्यावर लक्षात येते की गडाचा रक्षणकर्ता वीर हनुमान निर्विकारपणे आपल्याकडे पाहत आहे. त्याला दंडवत घालून आपण गड पाहावयास सुरुवात करतो. गडाची उंची जेमतेम सातशे फूट आहे. मात्र शिखर माथ्यावरील गडाचा पसारा ऐसपैस आहे. सुमारे १५०० फूट लांब व ३०० फूट रुंद असून शिलाहारांनी या गडाची निर्मिती केली. गडाला बालेकिल्ला आहे. बालेकिल्ल्यात एका प्रचंड वाड्याचे अवशेष आहेत. बालेकिल्ल्याची तटबंदी बऱ्यापैकी रुंद असून अर्धवट उभी आहे. एका बाजूला १०x१०x२० फूट खोलीचा ओहरलेला खजिना (पाण्याचा हौद) आहे. बाले किल्ल्याच्या दक्षिणेला तलाव आहे. शिवाय गडावर इतरत्रही खडकात खोदलेल्या पाण्याची टाकी आणि इमारतींचे अवशेष आहेत. गडावरून पूर्वेला पाहिले की सह्याद्रीच्या उंचच उंच रांगा दिसतात. ब्रह्मगड, हरीषगड, त्रिंगलवाडीपर्यंतचा परिसर नजरेच्या टप्प्यात येतो. गडाच्या पायतळी नजर टाकली तर संगमानदी व देवबांधनदी हातात हात घालून दक्षिणेकडून जाताना दिसतात, तर दूरवर पूर्व-पश्चिम वाहणारी पिंजाळनदी अधूनमधून लुप्त होत जाताना दिसते. एव्हाना आपला सर्व गड पाहून होतो. उन्हे कलती झालेली असतात त्यामुळे आपली पावले मुक्कामाकडे वळतात.

— सदाशिव टेटविलकर

संकलन : शेखर आगासकर