अन्नप्रतिष्ठा

जीवनाचे अध्यात्म समजून घेताना रोजच्या जगण्यातील प्रत्येक घटनेचा ऊहापोह चिंतनाच्या पातळीवर करणे आवश्यक असते. तेव्हाच दैनंदिन जीवनप्रवाहात अध्यात्म उतरू शकते. योग्यायोग्यतेचा निवाडा करून सुयोग्य मार्गावरून चालणे आणि आपल्यासह इतरांनाही त्या मार्गावरून घेऊन जाणे जमायला हवे. याची सुरूवात आपल्यापासून करून मग ते इतरांना शिकविले, तर ते आचरणशील होते. अलीकडे लग्न किंवा इतर उत्सवादी कार्यक्रमात अन्न टाकू नये, असे सांगितले जाते. जेवताना अन्न टाकायचे नसतेच. तो सुसंस्कृत जगण्याचा अविभाज्य भाग आहे; पण तरीही भराभर वाढून घेणे आणि नुसतीच चव चाखून ते टाकणे, असा तऱ्हेवाईकपणा वाढतो आहे. आपले तत्त्वज्ञान तर अन्न प्राशनाविषयी खूप खोलवर जाऊन बोलते. अन्नाची निंदा करू नये, त्याला नावे ठेवू नये आणि ते टाकू नये, असे साक्षात् उपनिषदांनी नोंदवून ठेवले आहे. त्याचे पालन होत नाही. बाहेरील मोठा कार्यक्रम तर जाऊ द्या; पण घरातही खूप अन्न वाया जाते. त्याचा विचार व्हावा. रोज हजारो भुकेल्यांचे पोट भरेल एवढे अन्न राज्यात वाया जात असेल. ते जर आपण वाचवले, तर ‘अन्नदान श्रेष्ठदान’ सारखी आध्यात्मिक कृती घडेल. तैतरिय उपनिषदाच्या भृगुवल्लीमध्ये नवव्या अनुवाकात म्हटले आहे की,

अन्नं बहु कुर्वीत। तद् व्रतं। पृथिवी वा अन्नम्।
आकाशोऽन्नादः। पृथिव्यामाकाशः प्रतिष्ठितः।
आकाशे पृथिवी प्रतिष्ठिता।
तदेतदन्नमन्ने प्रतिष्ठितम्।
ह य एतदन्नमन्ने प्रतिष्ठितं वेद प्रतितिष्ठति।
अन्नवानन्नादो भवति।
महान् भवति। प्रजया पशुभीर्ब्रह्मवर्चसेन।
महान् कीर्त्या।

अर्थ असा की, विपुल अन्न निर्मित करणे हे एक व्रत आहे. आकाश अन्नाद आहे. त्यातही पृथ्वीप्रमाणेच अन्नस्थित असते; त्यामुळे अन्नवास होणे हे ब्रह्मवर्चस्वाइतके मोठे होणे आहे. यावरून रोजच्या भोजनातील आध्यात्माची आपल्याला कल्पना येते. इंग्रजीत एक म्हण आहे की, Money Saved is money earned याचा अर्थ पैसा वाचविणे हे पैसा मिळविण्यासारखेच असते. याचाच संदर्भ घेऊन आपण अन्न या घटकाकडे पाहिले पाहिजे. अन्नाचा काटकसरीने वापर करणे हे अन्न निर्माण करण्यासारखेच आहे. आपल्याला घासातील एक घास भुकेल्याला ठेवणे, याला मनाची उदात्तता लागते. अतिथी-अभ्यागताची गरज लक्षात घेऊन त्याला अन्न देणे हे मानव्याच्या दृष्टीने परमभाग्य होय!

नव्या युगात ‘बुफे डिनर’ असते. मुळात लागेल तेवढे घेण्यासाठी बुफेची व्यवस्था असते; मात्र माणसं भराभर वाढून घेतात. ते खपणारे नसतेच; मग टाकून देतात. पंगतीतही वाढपे पुन्हा येतील की नाही, या भावनेने दोनऐवजी चार पुऱ्या घेतल्या जातात आणि मग अन्न वाया जाते. असे होऊ नये म्हणून स्वतःच पुढाकार घेणे श्रेयस्कर आहे. आपल्या रूढीप्रमाणे ‘अन्नसंस्कार’ केला जातो. सोळा संस्कारांपैकी हा एक महत्त्वाचा संस्कार आहे; पण अलीकडच्या काळात या संस्काराचे आपण संस्कृतीत झालेले परिवर्तन मोडीत काढले असून एक विकृती म्हणून ही आपली अन्न संस्काराची परंपरा पुढे येत आहे. असे होणे प्रासंगिक घातकपणाचेच नव्हे, तर नव्या पिढीला बिघडविणारे आहे. आपण नव्यांच्या ओंजळीत जी संस्कार शिदोरी देतो तीच घेऊन ते पुढे जात असतात. त्यांच्या मन-बुद्धीचा विकासदेखील त्यावरच होत असतो आणि आपणच जर बेफिकीरीने जगत-वागत राहिलो, तर त्यांच्यावर तरी संस्कार होणार कसा? त्यामुळे वस्तुस्थिती लक्षात घेऊन वागले पाहिजे. जेवण झाल्यानंतर ‘अन्नदाता सुखी भव’ असे म्हणण्याची एक रीत आहे. त्यातून अन्न देणारा आणि घेणारा दोघांचेही संस्कार दिसून येतात. जिभेला असलेले वळण जेव्हा मनाला लागते आणि त्याबरहुकूम मेंदू काम करतो तेव्हाच विवेकी आचरण घडत असते. यास्तव अन्नप्रतिष्ठा जपणे ही कुण्या एकटयाची नव्हे, तर राष्ट्रातील प्रत्येकाची नैतिक जबाबदारी आहे.

— प्राचार्य प्रशांत पाटील (सगुण निर्गुण, मटा. २८ नोव्हेंबर २०१६)