नोटेची कथा आणि व्यथा !

पहिल्या महायुद्धात चांदीचा तुटवडा निर्माण झाला,

धातूंच्या नाण्याऐवजी कागदी नोटेतून माझा जन्म झाला !

त्यावेळच्या बँकांनी मला मोठी केली,

एक रुपया आणि अडीच रुपयांनी

माझी पहिल्यांदा ओळख झाली !

बँक ऑफ बंगालने मला मोठा मान दिला,

१००, २५०, ५०० ने माझा भाव वधारला,

पण माझी ओळख कागदावर एका बाजूनेच होती,

कालांतराने दोन्ही बाजूने झाली होती !

ब्रिटिशांनी १९३५ मध्ये भारतीय रिर्झव्ह बँकेची स्थापना केली,

आणि माझ्या भावंडांच्या जन्माची जबाबदारी त्यांच्यावर सोपवली,

बँकेने पाच रुपयांची पहिली नोट सहाव्या जॉर्जच्या चित्राने छापली !

रिर्झव्ह बँकेने माझी ओळख दहा, शंभर आणि एक हजारात केली,

१९३८ मध्ये मला दहा हजाराची किंमत दिली !

माझ्या मूल्याची हमी देऊन त्याखाली स्वाक्षरी करण्याची पद्धत

रिर्झव्ह बँकेचे दुसरे गव्हर्नर सर जेम्स टेलर यांनी सुरू केली !

११ ऑगस्ट १९४३ रोजी गव्हर्नर बनलेले पहिले भारतीय

श्री.सी.डी.देशमुख यांचीही माझ्यावर स्वाक्षरी दिसू लागली !

त्या काळीही माझी नक्कल करण्याचा प्रयत्न झाला,

पहिल्यांदाच सिक्युरिटी थ्रेडच्या वापराने हाणून पडला !

भारत सरकारने १९४९मध्ये माझ्या बाह्य रुपात बदल केला,

राजाला काढून अशोकस्तंभ आणला !

१९६४मध्ये माझा आकार कमी केला !

आणि १९९६ला माझ्यावर महात्मा गांधीजींचं चित्र विराजमान झालं !

सध्या पाकिटात मला कसबस कोंबण्यात येतं,

प्रदूषणाने मला अधिकच घुसमटायला होतं !

माझ्या अंगावर पेनाने काहीबाही लिहून

माझ्यावर अत्याचार करण्यात होतं !

मला नको तेथे रंग उधळून उधळण्यात येतं,

श्रीलक्ष्मीने दिलेलं माझं स्थान डळमळीत होतं !

आता तर मला प्लास्टिकचे बनविण्याचा घाट घातला जात आहे,

का तर म्हणे माझे आयुष्य वाढविण्याचा प्रयत्न चालला आहे !

जगदीश पटवर्धन, बोरीवली (प)

— जगदीश पटवर्धन