पाय दुखणे

पाय दुखण्याचे कारण सहसा पायाच्या अस्थी आणि स्नायूत असते. कधी कधी अधिक गंभीर आजारांमुळे पायाच्या मज्जातंतूच्या प्लीहा अथवा रक्तवाहिन्या यांच्या आजाराने देखील पायात वेदना येतात. पायातील वेदना अचानक सुरू होऊ शकतात किंवा हे दुखणे हळूहळू सुरू होते. कधी ते दुखणे पायाच्या विशिष्ट भागातच जाणवते, तर इतर वेळा संपूर्ण पायात वेदना होणे संभवते. पायातील वेदना सतत चालू असू शकतात. तसेच त्या अधूनमधून कळा आल्याप्रमाणे देखील जाणवू शकतात. वेदनेत अनेक प्रकार असू शकतात. काही आजारात ही वेदना सतत संथ प्रमाणात होत असते. कधी आग झाल्यासारखे जाणवते, कधी तीव्र वेदना पायाच्या एका टोकापासून दुसरीकडे जाताना जाणवते. पायात मुंग्या येणे, बधिरपणा जाणवणे अशा प्रकारे देखील त्रास होतो. या वेदनेमुळे व्यक्तीच्या हालचालीत अडचण निर्माण होते. बऱ्याच वेळा शरीराचे वजन पायांना पेलवत नाही. कधी कधी रुग्णाच्या पायाच्या रक्तपुरवठ्यात दोष असतो. अशा व्यक्तीला अकस्मात मोठ्या प्रमाणात पायात वेदना सुरू होणे ही गंभीर घटना असते. पायाला रक्ताचा पुरवठा बंद होऊ शकतो व रक्तवाहिन्यांवर शस्त्रक्रिया करावी लागते अथवा पायाचा काही भाग काढून टाकण्याची आवश्‍यकता निर्माण झालेली असते. खुबा, गुडघा, घोटा, पाऊल अशा वेगवेगळ्या ठिकाणी वेगळ्या वेगळ्या कारणांनी वेदना होतात. वेदनेचे नेमके कारण शोधणे उपचाराच्या दृष्टीने महत्त्वाचे ठरते.

पायाच्या हाडाचा कर्करोग होतो तेव्हा वेदना सतत चालू असते. ही वेदना रात्री जास्त जाणवते. आजार असतो तेथे सूज येते, रुग्णाचे शरीर वाळू लागते, ताप येऊ लागतो आणि हालचाल अधिकाधिक कठीण होते. कोणताही आघात न होताच हाड मोडते. आघातानंतर होणारा अस्थिभंग अर्थातच खूप वेदना निर्माण करतो. हाड मोडते तेथे सूज येते, भाग काळानिळा पडतो, थोडीसुद्धा हालचाल वेदना असह्य करते, त्या बाजूला शरीराचे वजन पेलवत नाही. अनेकदा हाडाच्या जवळून जाणाऱ्या रक्तवाहिन्यांवर आणि मज्जातंतूंच्या शिरांवर परिणाम होतो. त्यामुळे मुंग्या येतात, मांडीची स्पंदने होतात. पायाचा रंग बदलतो, त्वचा गार पडते. भाग वाकडा होतो. स्नायूंत गोळे येतात व तो भाग हलला, तर हाडांचे तुकडे एकमेकांत घसून कटकट आवाज येतो.

पायात जीवाणूंमुळे दाह होतो तेव्हा तो भाग सुजतो, तेथे वेदना होतात. अंगात ताप चढतो, नाडीच्या गतीत बदल होतो. भाग लालसर होतो. हातापायाच्या रक्तवाहिन्यांतून स्नायूंना रक्ताचा पुरवठा कमी पडला, तर ते दुखणे चालण्याने वाढते. रात्री हवा गार आली की दुखणे वाढते, पाय गार पडतात, थंड हवा सहन होत नाही. त्वचेवर हलका दाब दिल्यास तेथील केशवाहिन्या रिकाम्या होतात. दाब काढल्यास निरामय प्रकृतीत एक ते तीन सेकंदात या केशवाहिन्या पुन्हा भरतात. रक्तवाहिन्यांत अडथळा झालेला असला, तर अशावेळी रिकाम्या झालेल्या केशवाहिन्या भरावयाला वेळ लागतो. सायटिका हा शब्द वारंवार वापरला जातो. सायाटिका हे आजाराचे नाव नाही. कमरेतून, खुब्याच्या, मांडीच्या मागच्या भागातून पोटऱ्यापर्यंत जाणाऱ्या वेदनेला सायाटिका म्हणतात. अशा प्रकारच्या वेदनेची अनेक कारणे असू शकतात. विश्रांती घेत असताना वेदना कमी होतात, परंतु हालचाल करताना दुखणे वाढते. चालताना व्यक्ती लंगडत अडखळत चालते. बसल्या स्थितीतून उभे राहताना त्रास वाटतो. कधी कधी अकस्मात आलेल्या ताणाचा पाठीवर विपरीत परिणाम होतो. पायात दुखण्याचे व सुजण्याचे एक महत्त्वाचे कारण म्हणजे पायाची नीला गोठते. माफक गैरसोय होण्यापासून ते तीव्र वेदना होण्यापर्यंत त्रास होऊ शकतो. पाय, पिंढऱ्या सुजतात. पाय गरम होतो. जड झालेला जाणवतो. ताप येतो, हुडहुडी भरते. पायावरच्या नीला फुगतात. दाबल्या तर दुखतात. व्हेरीकोझ व्हेन्समध्ये रात्री पिंढऱ्यांना गोळे येणे असा त्रास बऱ्याच लोकांना होतो. दीर्घकाळ उभे राहिले किंवा चालले तर पोटऱ्या जड होतात. मासिक पाळीच्या दिवसात पाय दुखतात. घोट्याजवळील त्वचा काळी होते. तेथे त्वचा जाड होते, खपल्या पडू लागतात. तेथे मुरुम होते. ही जखम भरून येण्यास खूप वेळ लागतो.

लहान मुलांमध्ये हाडांना चीर पडते. कधी कधी तेथे विषाणूमुळे गळू होते. क्वचित हाडांचा कॅन्सर होतो. मोठ्या माणसांना व लहान मुलांना पायात होणारा एक त्रास म्हणजे कंपार्टमेंट सिंड्रोम. यामध्ये पायात वेदना येते, ती हळूहळू वाढत जाते. स्नायू ताणले की दुखणे वाढते. सांध्याची हालचाल रोखण्यासाठी बांधलेली ड्रेसिंगस्‌ उपयोगी पडतात. ट्रॅक्‍शनमुळे वेदना वाढते. स्नायू कमजोर होतात. पायात मुंग्या येतात, पायांची आग होते. पायातील रक्ताभिसरण व्यवस्थित चालू असते. तथापि आजार वाढल्यावर रक्तवाहिन्यांचे स्पंदन लागेनासे होते. वेदनाशामन औषधांचा उपयोग होत नाही. उलटपक्षी वेदनाशामक औषधांच्या वापराने दुखणे वाढते.

संजीव वेलणकर पुणे
९४२२३०१७३३
संदर्भ.डॉ.ह.वी.सरदेसाई