प्रकाशाचं परावर्तन



कॅरम खेळताना आपण गोटीवर स्ट्रायकर मारतो. तो जाऊन त्या गोटीवर आदळतोही. पण पुढं त्या गोटीचं काय होतं?

एकतर ती पलीकडच्या भोकात अलगद जाऊन पडते. किंवा ती पलीकडच्या कडेवर आपटून परत येणार्‍या दिशेनं वळते. किंवा भोकातही न जाता इतर कोणत्या तरी गोटीवर जाऊन धडकते. नाहीतर

कोणाशीही टक्कर न घेता भलतीकडेच जाऊन पडते. गोटीवर येऊन आदळणारा स्ट्रायकरचा एकच आघात. पण त्याचे परिणाम मात्र वेगवेगळे होऊ शकतात. कोणत्याही पदार्थावर येऊन पडणार्‍या प्रकाशकिरणांच्या बाबतीतही असंच काहीसं होतं. एकतर ते किरण त्या पदार्थाच्या आरपार जातात. जणु काही तो पदार्थ तिथं अस्तित्त्वातच नाही. अशा पदार्थाला पारदर्शक पदार्थ म्हणतात. पण सर्वच पदार्थ काही असे नसतात. काही पदार्थ त्या किरणांना गिळूनच टाकतात. त्यांचं शोषण होतं. असे पदार्थ तिथं असल्याचं मग ध्यानातच येत नाही. फक्त ते किरण नाहीसे झाल्यासारखे झाल्यानं तिथं काही तरी असावं असा सुगावा लागतो. ही अर्थात टोकाची स्थिती झाली. प्रकाशकिरणांचं असं संपूर्ण शोषण सहसा होत नाही. पण बरेचसे पदार्थ असे असतात की प्रकाशकिरण त्यांच्यावर आदळून परत आपल्या वाटेनं, मात्र नेमक्या त्या दिशेनंच नव्हे, परत फिरतात. यालाच प्रकाशाचं परावर्तन म्हणतात.

आपला नेहमीच्या ओळखीचा आरसा हा असाच प्रकाशकिरणांना परावर्तित करणारा पदार्थ आहे. खरं तर कोणताही पदार्थ प्रकाशकिरणांच्या बाबतीत यापैकी एकाच गुणधर्माचा प्रभाव दाखवत नाही. त्या किरणांपैकी काही भाग शोषला जातो. काही पलीकडे निघून जातो. तर काही परावर्तित होतो. ज्या पदार्थांकडून परावर्तित होण्याचा अंश कमी आणि पलीकडे जाण्याचा अधिक त्यांना पारदर्शक पदार्थ म्हटलं जातं. तर ज्यांच्याकडून शोषण अधिक होतं त्यांना शोषक. या उलट येऊन आदळणार्‍या प्रकाशकिरणांच्या मात्रेपैकी जास्ती भाग परावर्तित करणार्‍या पदार्थाला परावर्तक म्हटलं जातं. पारदर्शक किंवा शोषक पदार्थांकडूनही प्रकाशकिरणांच्या मात्रेचा काही भाग परावर्तित होत

असतोच. तसं झालं नसतं तर पारदर्शक असलेली काच आपल्याला दिसली कशी असती?

<चित्रसंदर्भः

— डॉ. बाळ फोंडके