विकासाची पहिली पायरी




प्रकाशन दिनांक :- 20/07/2003

गरिबी किंवा दारिद्र्य हा मानवजातीला लाभलेला शाप आहे यात शंका नाही. आपण गरीब असावे, कोणत्याही ऐहिक सुखाची आपल्याला गरज नाही, असे कोणालाच वाटत नसते आणि तसे कोणाला वाटत असेलही तर तो त्याने विवशतेतून स्वीकारलेला पलायनवाद असतो. अर्थात प्रत्येक व्यक्ती केवळ ऐहिक सुखासाठीच जगत असते असे नाही. ‘परार्था प्राणही द्यावे’ या वृत्तीने संन्यस्त जीवन जगणारेही आहेत, परंतु ढोबळमानाने विचार केला तर आपण सुखी असावे, श्रीमंत असावे असे प्रत्येकालाच वाटत असते. त्यांचे प्रयत्न, त्यांची धावपळ त्याच दिशेने होत असते आणि त्यांच्या बाबतीत सुख ही कल्पना भौतिक सुविधेशीच निगडीत असते, हेसुध्दा तितकेच खरे. तात्पर्य उपलब्ध संसाधनातून अधिकाधिक भौतिक सुख-सुविधा मिळविणे आणि सोबतच या संसाधनाच्या उपलब्धतेची व्याप्ती वाढविणे या केंद्राभोवतीच मानवी जीवन फिरत असते. मानवाच्या विकास यात्रेची मूलभूत प्रेरणासुध्दा त्यातच दडलेली आहे.
पाश्चिमात्त्य देशांनी या भौतिकवादाचा उघड स्वीकार करीत विकासाची गती चांगलीच वाढविली. ब्रिटिशांच्या जोखडातून मुक्त झालेल्या भारतालाही आपला विकास साधायची चांगली संधी उपलब्ध झाली होती, आजही आहे; परंतु आपण विकासाचा अपेक्षित स्तर गाठू शकलेलो नाही आणि त्यामागे सर्वात महत्त्वाचे कारण आहे आपली मानसिकता! सर्वसामान्य भारतीयाचा विचार केल्यास त्याच्यातील एक गुण ठळकपणे दिसून येतो आणि तो म्हणजे जन्मजात मुरलेला आळशीपणा! हा आळशीपणा ‘ठेवीले अनंते तैसेची…’ या गोंडस तत्त्वज्ञानाने झाकण्याचा प्रयत्न करीत भौतिक सुखाला अतिशय तुच्छ लेखण्याचा आमचा स्वभावच झाला आहे. अधिक महत्त्व भौतिक सुखाला द्यायचे की परमार्थ, अध्यात्माला या द्वंद्वातून गेली शेकडो वर्षे आम्ही बाहेर पडू शकलेलो नाही. आजही परिस्थिती वेगळी नाही. शेकडो वर्षे आम
्या मनात चाललेल्या या वैचारिक घुसळणीमुळेच आम्ही कुठेच पोहचू शकलो नाही. परस्परविरोधी दिशेने जाणारी एकप्रकारची विखंडित मानसिकता आमच्यात विकसित

झाली. या मानसिकतेचा प्रभाव आमच्या

बाह्य जीवनावर पडला. आम्हाला भौतिक सुखाबद्दल आकर्षणही वाटते आणि त्याचवेळी ते सुख तुच्छदेखील वाटू लागते. पाश्चात्त्य देशांना ही समस्या कधी भेडसावली नाही. वर कुठेतरी आकाशात असलेल्या स्वर्गाची कल्पना ते करू शकत नव्हते आणि म्हणूनच त्यांनी धरतीवरच स्वर्ग उभे केले. न्यूयॉर्क, वॉशिंग्टन, लंडन, पॅरिस सारखी शहरे म्हणजे धरतीवरचे स्वर्गच जणू! या देशांनी माणसाच्या चढत्या श्रेणीतील भौतिक गरजा केंद्र मानून विकासाची कास धरली. या श्रेणीत अन्न, वस्त्र, निवारा या पहिल्या पायरीवरच्या किंवा प्राथमिक गरजा होत्या. या गरजा आमच्यासाठीदेखील प्राथमिक आहेत, परंतु आमच्या प्राधान्यक्रमात त्यांना स्थान मात्र शेवटी कुठेतरी असते. कारण काहीही झाले तरी त्या क्षुद्र भौतिक गरजा आहेत. भाकरीची भूक भाकरीनेच भागवता येते, हेच मुळी आम्ही लक्षात घ्यायला तयार नाही. त्यामुळे विकासाची निकोप दृष्टी आम्ही आत्मसात करू शकलो नाही. आम्ही ‘कुपमंडूक’ वृत्तीचेच राहिलो. डबक्याबाहेरच्या जगाची आम्हाला जाणच नाही.
मर्यादित संसाधनाचा वापर करून युरोपीय देशांनी केलेली प्रगती पाहिली की, थक्क व्हायला होते. या देशांच्या तुलनेत संसाधनाच्या बाबतीत कितीतरी श्रीमंत असताना प्रगतीच्या बाबतीत मात्र आम्ही खूप मागे राहिलो. आमचे नेते, बडे नोकरशहा या प्रगत राष्ट्रांना नेहमीच भेटी देत असतात. अभ्यास दौऱ्याच्या नावाखाली या सहली नेहमीच चालत असतात. परंतु तेथील प्रगतीचा खरोखर अभ्यास करण्याची गरज कोणाला वाटत नाही. डबक्याच्या बाहेरचे जग ते पाहून येतात. नदीत खेळतात, समुद्रात पोहतात आणि परत आल्यावर त्यांचे जग डबक्याच्या सी
ेतच बंदिस्त होते. या डबक्याची नदी होऊ शकते, त्या नदीचा समुद्र होऊ शकतो, हेच मुळी त्यांना मान्य नसावे किंवा मान्य असले तरी परंपरेने मुरत आलेल्या आळसाने करेल कोण? हा प्रश्न त्यांचे हात बांधत असावा. कारण काहीही असो, सत्य हेच आहे की, संधी आणि साधने असतानाही आम्ही विकास करू शकलो नाही. विकासाची सार्थ दृष्टी असलेले नेतृत्व आम्हाला लाभले नाही आणि लाभणार तरी कसे? शेवटी नेतेही आमच्यातलेच, निवृत्तीवादाशी नाळ जुळलेले. पहिली पायरी ओलांडल्याशिवाय दुसरी पायरी गाठता येत नाही, याची जाणीव समस्त भारतीयांना आणि विशेषत: इथल्या नेतृत्त्वाला होणे गरजेचे आहे. या पहिल्या पायरीवर आहे अन्न, वस्त्र, निवाऱ्यासहीत इतर सर्व भौतिक सुविधा. स्वच्छ पाणी, स्वच्छ रस्ते, प्रदुषणमुक्त पर्यावरण, मुबलक वीज या सगळ्या गोष्टी महत्त्वाच्या आहेत. आधी लक्ष त्याकडेच पुरविले पाहिजे. प्रत्येक व्यक्तीला पोटभर अन्न, अंगभर कपडा आणि डोक्यावर छत मिळायला तर हवेच, परंतु विकासाची ती शेवटची पायरी नाही हेसुध्दा लक्षात असू द्यावे. विकास ही निरंतर चालणारी प्रक्रिया असली तरी त्याची दिशादेखील तितकीच महत्त्वाची असते. योग्य दिशेने गेलीत म्हणूनच तर आज पाश्चात्त्य राष्ट्रे समृध्दीच्या पायावर उभी आहेत. पहिली पायरी त्यांनी ओलांडली आहे. पुढे पुढची पायरी ओलांडतील, त्यापुढे त्यापुढची आणि कदाचित एकदिवस जीवन आणि मोक्षाचे अध्यात्म समजून घेण्यासाठी आम्हाला त्यांचे उंबरठे झिजवावे लागतील. आम्ही मात्र पहिल्या पायरीचा विचार करायला तयारच नाही. आमचे विचार नेहमीच ती पायरी सोडून पलीकडे विहरत असतात आणि आचार त्या पायरीच्या खूप अलीकडे असतात. त्रिशंकुची कथा आमच्या देशातच जन्माला येऊ शकते, त्यामागे कदाचित हेच कारण असावे.
हजारो वर्षापूर्वी आमच्या देशात वेद, उपनिषदांसारखी सर्वश्रेष्ठ संपदा निर्माण झाली. संग
त, साहित्य, तत्त्वज्ञान अशा सगळ्याच क्षेत्रात आम्ही भरपूर विकास साधला होता. चरक, सुश्रूतासारखे आयुर्वेदाचार्य त्याच काळात होऊन गेले. अणूची संकल्पना मांडणारे कणाद ऋषी किमान दोन हजार वर्षापूर्वीचे. वेदांचा निर्माणकाळ तर पाच हजारपेक्षाही अधिक जुना. त्याकाळी आम्ही इतके प्रगत का होतो तर त्याचे एक कारण हेसुध्दा देता येईल की, त्याकाळी आमच्या देशात सोन्याचा धूर निघत होता. आर्थिकदृष्ट्या

आम्ही अतिशय संपन्न होतो. त्यामुळे जीवनाला विकासासाठी आवश्यक असलेली स्थिरता,

शांती लाभली होती. अन्न, वस्त्र, निवारा हे चिंतेचे विषय नव्हते आणि म्हणूनच चिंतनाला वेळ मिळत होता. त्या चिंतनातूनच श्रेष्ठ साहित्यकृती, तत्त्वज्ञान, शोधांचा जन्म झाला. चिंता नसली तरच चिंतन होऊ शकते. त्यामुळे शासनकर्त्यांनी नेहमीच निश्चिंत समाजाच्या उभारणीला प्राधान्य द्यावे आणि सुरूवात भुकेच्या पहिल्या पायरीपासून करावी. आध्यात्मिक समृध्दी भलेही श्रेष्ठ असेल, परंतु भौतिक समृध्दीच्या सीमा ओलांडल्याशिवाय तो प्रांत सुरू होत नाही. आमच्या देशात असलेल्या आध्यात्मिक ज्ञानाचा अभिमान आम्ही जरुर बाळगावा, परंतु केवळ त्याच्या भरोशावर स्वत:ला श्रेष्ठ समजण्याची चूक करू नये कारण कोणतेही आध्यात्मिक तत्त्वज्ञान भाकरीची भूक भागवू शकत नाही, थंडी – ऊन – वाऱ्यापासून संरक्षण करू शकत नाही. त्यामुळे पाश्चात्त्य देशांनी साधलेल्या भौतिक विकासाकडे तुच्छतेने न पाहता आपला देशही तितकाच किंवा त्यापेक्षा अधिक विकसित करण्याच्या दिशेने प्रयत्न करायला हवे. विचार सकारात्मक असले की, विकाससुध्दा सकारात्मकच असतो. विकासाची डोळस व्याख्या नेमक्या शब्दात सांगता यायची नाही परंतु ज्यादिवशी अगदी दूरवरच्या खेड्यातील एक सामान्य माणूस तृप्त अंतकरणाने मंदिराच्या पायऱ्या चढून देवासमोर उभा राहील आणि निरीच्छ
मनाने हात जोडून म्हणेल की, ईश्वरा इतके सुंदर जीवन तू मला दिलेस त्याबद्दल मी तुझे आभार मानतो, त्यादिवशी आम्ही खऱ्या अर्थाने विकसित झालेलो असू.

— प्रकाश पोहरे