ज्ञानेश्वरांचें साहित्यिक रूप : एक विविधांगी चिंतन : कांहीं दिशादर्शक प्रश्न : भाग – १
प्रास्ताविक : गीता, ज्ञानेश्वरी आणि मी : कांहीं आठवणी :
शके १२१२ मध्ये ( इ.स. १२९०) ज्ञानेश्वरांनी ज्ञानेश्वरी ‘लिहिली’. गेली ७२५ वर्षें ज्ञानेश्वरीनें विचावंतांच्या तसेंच जनसाधारणांच्या मनांवर गारुड केलें आहे. ज्ञानेश्वरी ही भगवद्.गीतेवरील ‘टीका’ आहे, भाष्य आहे.
माझा गीतेशी संबंध लहानपणींच आला. मी ६-७ वर्षांचा असतांना माझ्या आजोबांनी ( नानाजी, आईचे वडील) गीतेचे कांहीं अध्याय मला शिकवले व मुखोद्गतही करविले. त्यानंतर कांहीं काळानें ते मला जिल्ह्याच्या ठिकाणीं घेऊन गेले, जिथें लहान-मुलांच्या गीतापठणाच्या कार्यक्रमात मी भाग घेतला. ही साधारणपणें १९५२ ची घटना असावी. त्यावेळी मला मिळालेली, गीता प्रेसनें प्रकाशित केलेली, भगवद्.गीतेची प्रत आजही, ६५एक वर्षांनंतर माझ्या संग्रहीं आहे. माझ्या लेखीं तिचें एक भावनिक महत्व आहे.
नंतर कांहीं वर्षांनी मी शिक्षणासाठी परगांवीं रहात असे. त्या काळात, मी सुट्टीत घरीं आल्यावर, याच आजोबांनी माझ्याकडून ज्ञानेश्वरी वाचून घेतली. मला वाटतें की ‘दृष्टिदौर्बल्य’ ही त्यांनी मला पटणारी सबब म्हणून सांगितली असावी, कारण ते जरी त्यावेळीं ८०-८२ वर्षांचे होते, तरी ‘केसरी’मधील मोठ्या टाइपाच्या बातम्या ते विनाकष्ट वाचत असत. साखरे महाराजांनीं संपादित केलेली ज्ञानेश्वरी माझ्या आईकडे होती. ती मी वाचूं लागलो. श्लोक, ओव्या , अर्थ , असें मी वाचायचें, आणि त्यावर मधून मधून आजोबा भाष्य करत. आजोबांनी पूर्वी व्यवसाय म्हणून शिक्षकाची नोकरी केलेली होती. पण त्यांचा अध्यात्मिक अधिकार बर्‍यापैकी मोठा होता. अक्ककोटच्या स्वामींचें ( स्वामी समर्थ) एक शिष्य हे आजोबांचे गुरु होते. माझ्या या ज्ञानेश्वरीवाचनाच्या वेळी, माझ्या आजीही ( दादी,वडिलांची आई) नेमानें ऐकायला बसत. त्या फारशा साक्षर नव्हत्या, पण त्या मोठ्या भक्तिभावानें तें सर्व ऐकत असत. खरें सांगायचें तरयाआजोब व आजी (नानाजी आणि दादीजी) यांच्यासाठीच मी त्याकाळीं ज्ञानेश्वरी वाचली. स्वत: होऊन असें वाचन त्याकाळीं माझ्याकडून झाले असतें की नाहीं, याबद्दल मी साशंक आहे. पुढे १९६४ला आजोबांचें (नानाजींचें) निधन झाल्यावर हें वाचन थांबलें ( तें थांबलेंच). ज्ञानदेवांच्या लेखनाचा अर्थ मला त्यावेळी फारसा कळला नव्हता ( आणि, आज वयाच्या ७३ व्या वर्षींही समजलेला आहे, असें मला अजिबात वाटत नाहीं).
त्यानंतर, १९७० च्या आगेमागे, मुंबईतील मालाड येथें दर रविवारी प्रो. केशवराव बेलसरे (बाबा) यांचें ज्ञानेश्वरीवरील निरूपण ऐकण्यांचें भाग्य मला लाभलें. त्यांचा अध्यात्म क्षेत्रातील अधिकार फारच मोठा होता. त्यांचें निरुपण ऐकणें ही एक मोठी पर्वणीच होती.
कट् टु दि प्रेझेंट् . २०१७ मध्ये एकदा माझे ज्येष्ठ बंधू (कझिन्) अशोक पाटणकर यांच्याबरोबर कांहीं चर्चेचा योग आला. ते माझ्यासारखेच इलेक्ट्रॉनिक इंजीनियरआहेत. त्यांचा स्वत:चा व्यवसायही आहे. पण आपल्या विषयाच्या अनुषंगानें सांगायचें म्हणजे, ते एक ‘डेडिकेटेड् साधक’ आहेत. त्यांच्याशी झालेली चर्चा ज्ञानेश्वरांच्या भाषेबद्दल होती.
ज्ञानेश्वर मोठे संत होते, तसेच ते मोठे दार्शनिक (तत्वज्ञानी) सुद्धा होते. आणि ( त्यांच्या रचना वाचून असें जाणवतें की) ते विविधरंगी साहित्यिकही होते. ज्ञानेश्वरांचा विचार करायचा तर त्यांचें तत्वज्ञान, अध्यात्म वगैरे पुढें येणें अपरिहार्य आहे . मात्र , या क्षेत्रातील प्रस्तुत माझें ज्ञान ‘शून्य के बराबर’ आहे. त्यामुळे अध्यात्म-तत्वज्ञान वगैरे विषयांवर सखोल चर्चा करायची धृष्टता मी करूं शकत नाहीं, कारण ( हिंदीत म्हणतात, त्याप्रमाणें ), ती ‘अनधिकार चेष्टा’ (प्रयत्न) होईल. आपली चर्चा मुख्यत: साहित्यिक अंगानें जाणार आहे . तिच्यात, अध्यात्म-तत्वज्ञान यांचें जें कांहीं विवरण येईल, त्यासाठी मी (अर्थातच) ज्ञानवंतांचा आधार घेललेला आहे. त्यात, जें कांहीं ज्ञान असेल, त्याचें ‘क्रेडिट्’ त्या-त्या ( नेम्ड् ऑर् अन्-नेम्ड् ) ज्ञानवंतांचें ; आणि रेफरन्स् च्या, अर्थाच्या, व इंटरप्रिटेएशनच्या ज्या कांहीं चुका असतील , त्यांची जबाबदारी माझी, हें सांगायला नकोच.
(पुढे चालू) …….
–
सुभाष स. नाईक
M- 9869002126
Email : vistainfin@yahoo.co.in
Website : www.subhashsnaik.com , www.snehalatanaik.com.
