माझ्या लहानपणी घरापेक्षा अंगण मोठे असायचे . शिवाय घरा मागे पण मोकळी जागा असायची . तेथे गुरांचा गोठा आणि त्यात एखादी दुभती म्हैस किंवा गाय असायची . बैल बारदाना शेतात . अंगणात तुळशी वृंदावन त्याचा समोर एकाच दगडात कोरलेले नंदी आणि शिवलिंग असे . अंगणात सकाळी सडा हे नित्यकर्माचा भाग असे . संध्याकाळी कधीतरी नुसते पाणी शिंपडले जाई .तुळशी वृन्दावना समोर रोज तिन्हीसांजेला सांज वात , त्याचा समोर हात जोडून नऊवार साडीतली माझी आई , निरांजनाच्या तांबूस प्रकाशात तिचा उजळलेला चेहरा हे चित्र माझ्या मनावर कायमचे कोरलेले आहे . आम्हा लहानग्यांचा वावर घरा पेक्षा अंगणातच ज्यास्त . घर कश्याला ? तर जेवायला आणि झोपायला !
पूर्वी आंगण मुक्त होती. माणसं सोडाच जनावरांना सुद्धा बंदी नसायची . दुपारच्या उन्हाच्या कहरात चार दोंन कुत्री , बकऱ्या , किंवा एखादी रवंथ करणारी गाय अंगणात ध्यानस्थ बसलेली असायची . हळूहळू अंगणावर बंधने येत गेली . सुरवातीची तारेची कुंपणे ,पुढे पुढे मजबूत भिंतीत रूपांतरित झाली . त्याला भक्कम गेट , दांडग्या कड्या , आणि कुलपे ! या बदलातून माझे हि सध्याचे घर सुटले नाही .!
मनाचा आणि घराच्या अंगणाचा खूप जवळचा सबंध असावा , कारण जसे जसे अंगण बंदिस्त आणि आकसत चाललंय तशी तशी माणसांची मन पण आकसत आहेत . फ्लॅटला तर अंगण नाही ! जागेचा प्रश्न आहेच म्हणा .
एखाद्या तरुणीच्या गालावरची गोड खळी म्हणा ,नाजूक ओठाजवळचा किंवा निमुळत्या हनुवटीवरला तीळ म्हणा , हा तिचा ‘ब्युटी स्पॉट ‘ असतो ,तसे माझ्या घराचे अंगण हा माझ्या घराचा ‘ ब्युटी स्पॉट’ आहे ! जसे सगळीच्या सगळी तरुणी सुंदर असते तसे माझे घर आहे पण ब्युटी स्पॉट तो ब्युटी स्पॉटच ! माझ्या घराचे अंगण छोटेसेच आहे . जेम तें पाच बाय पंचेवीस फूट !अंगणाला शहाबादी दगडाची फरशी आणि कम्पाऊंडवॉलच्या आतल्या कडेनी फुलझाडे लावली होती . मी आणि बायकोने कुठून कुठून — कधी नर्सरीतून , तर कधी दारावर रोपे विक्रीला अलीतर , तर कधी कुणाला मागून फुलांची आणि शोभेची झाडे आणली हाती . बायकोने चार सहा प्रकारचे जास्वंद लावले होते . कोणाच्या तरी झाडाची फांदी आणायची कशीही जमिनीत खुपसायची झालं ! रोज पाणी घालायचं ! तीन लावलेलं एक हि रोप कधीच सुकले नाही !
अनेक लोक लावतात तसे ,पांढरा , पिवळा , केशरी सगळ्या प्रकारचे (गुलाबी सोडून !)गुलाब आम्ही पण लावले होते . सगळ्या झाडात ‘गुलाब ‘ भयंकर हेकट झाड असत ! ते सगळ्यांच्या घरी फुलत नाही ,असा माझा आजवरचा अनुभव आहे ! त्या नर्सरीवाल्याच्या कळकट प्लॅस्टिकच्या पिशवीत वळचणीला पडलेले ,एक फुल आणि एक कळी असलेलं दणकट दिसणार रोप , घरी आणून ऐसी पैस कुंडीत लावलेकी ,चार-दोन दिवसात ते टपोरे फुल मान टाकत ,अन मग चार-दोन दिवसात ते झाड सुद्धा ! एकही गुलाब माझ्या दारी फुलला नाही ! बाकी लोकांच्या दारी मात्र गुलाबाचे ताटवेच्या ताटवे ! बहुदा गुलाब हा फक्त गोऱ्या आणि सुंदर माणसांच्याच अंगणात बहरत असावा .!
आम्ही नातवाच्या सोयीसाठी उन्हाळ्याच्या सुटीत बेंगलोरला जाऊ लागलो ,तसे झाडांचे हाल होऊ लागले . घुशी अंगणाची फरशी खिळखिळी करू लागल्या . कारण आमचा मुक्काम दोन दोन महिने बेंगलोरला असतो . तरी कुंडाचा वेल, जास्वंद , मोगरा टिकाव धरायचे . पावसाची एखादी सर अली कि टवटवीत व्हायचे ! पण एक दोनदा साप निघाला . मग मात्र आम्ही फरशी काढून , अंगणात भर घालून सिमेंट ब्लॉक घालून घेतले . त्याच बरोबर ‘उन्हाळ्यात देखभाल होत नाही ‘ म्हणून सगळी झाडे पण तोडून टाकली . जास्वंदीने आपला खूप ‘पिसारा ‘ फुलवला होता . पिवळे ,लाल ब्लॉक मुळे अंगण मोठे आणि स्वच्छ दिसत असले तरी पण मला मात्र थोडे उदासच वाटत होते . देवळातल्या स्वच्छतेला जी सोज्वळता असते , ती हॉटेल किंवा हॉस्पिटलच्या स्वच्छेतेत नसते ! तसेच काहीसे झाले होते . माझ्या उदासीचे अजून एक कारण होते . जास्वंदी छान वाढली होती . ती तोडताना पाच पन्नास चिमण्याचा थवा उडाला होता . नन्तर दोन दिवस ती पाखर आपला निवारा शोधत आसपास फिरत होती ! मी एका झटक्यात पंचेवीस तीस पाखरांची सावली ,आधार ,आणि काही जणांची घरटी उध्वस्त केली होती !
नव्या अंगणाला मन सरावात असताना एकदा ब्लॉकच्या फटीतून दोन जागी पोपटी पालवी डोकावताना दिसली . एक जागी पूर्वी कुंदाचे व दुसऱ्या जागी मोगऱ्याचे झाड होते ! मग मी पण जाणीवपुर्वक ती पुन्हा फुटलेली माया जपली . सिमेंट ब्लॉकच्या फटींतू त्या पालवीला पाणी घालताना लहान पिल्लाना बाटलीने दूध पाजल्याची भावना व्हायची ! तुम्ही काहीही म्हणा प्रत्येक पुरुषात एक ‘आई ‘ लपलेली असते , तर प्रत्येक बाईत एक ‘बाप ‘असतो ! मुलांना वळण लावते ती आईच ! आणि मुलांचे अति लाड करून पाठीशी घालतो तो ‘बाप’च असतो !
आता कुंदाचे आणि मोगऱ्याचे झाड मोठी झालीत . छान बहरू लागली आहेत . कुंदाची फुल पांढरी शुभ्र आहेत . पांढरे वस्त्र धून निळीच्या पाण्यातनं काढल्यावर जशी निळसर झाक येते तशी निळसर झाक त्या फुलांत आहे . तर मोगरा गाईच्या दुधा सारखा किंचित पिवळा ! कुंदाला हलका मंद सुगधं आहे तर मोगऱ्याला भन्नाट सुवास ! त्याची फुले तोडताना मला खूप अपराधी वाटते . मी ज्यांच्या मुळावर उठलो तीच झाडे मला पुन्हा भरभरून फुले देत आहेत !
बायकोने उदार अंतःकरणाने मला सकाळी अंगण झाडायची परवानगी दिलीय . पण ‘सर्व हक्क प्रकाशका स्वाधीन ‘ प्रमाणे सडा (सडा कसला फक्त पाणी शिंपणे !) टाकण्याचा हक्क स्वतःहा कडे ठेवला आहे . सकाळी साधारण साडेसहा सातच्या दरम्यान मी अंगण झाडायला घेतो . भल्या मोठ्या कॅनवास वर वॉश देताना जसा ब्रश फिरतो तसा माझा झाडू फिरत असतो . झाडून झालेकी मी आणि अंगण फ्रेश झाल्या सारखे वाटतो . मग हलक्या हातात पूजे साठी फुले तोडून घेतो . खरी कसरत होते ती मोगरा तोडताना . दोन कळ्यांच्या मध्ये फुल असते ,ते शेजारच्या कळ्यांना धक्का न लागू देता खुडावे लागते . थोडा धसमुसळे पणा झाला कि निष्पाप कळीचा बळी जातो .
सकाळ नन्तर अंगणाचा आणि माझा संबंध येतो तो रात्री साडेनऊ दहा च्या दरम्यान , गेटला कुलूप लावताना . तेव्हा वातावरण शांत, शीतल आणि सुस्त असते . दारासमोरच्या खांबावरला लाईट सुद्धा जडावलेल्या डोळ्याचा वाटतो ! पण तेव्हा सारा आसमंत एका धुंद गंधाने भारावलेला असतो ! कॉलनीतल्या एका कोपऱ्यावरच्या घराच्या अंगणाबाहेर रातराणीच्या झुडपांचे स्नेहसंमेलन भरलेले (खरे तर बहरलेले !) असते . आणि ते हा गंध उधळून साजरे होत असते ! मी हि गुपचिप त्यात सामील होतो ! कुलूप लावताना मन भरून हा सुगन्ध पिऊन टाकतो !
पण गेल्या चार दोन महिन्या पासून हे,’ रातराणी संमेलन ‘ भरत नाही ! वातावरणात ती गंध धुंदीची नशा नसते ! हल्ली रात्री घेतला कुलूप लावताना चुकल्या सारखे होते ! त्या घराच्या अंगणाला कंपाऊंड वॉल बांधताना पायासाठी बळी गेलेल्या रातराणीचे अवशेष त्यांची कहाणी सांगताहेत ! ती रातराणी सुद्धा माझ्या मोगऱ्या -कुंदा सारखी पुन्हा फुलून यावी असे वाटते ! ‘राणी ‘ आय मिस यू !
— सु र कुलकर्णी
तुमच्या प्रतिक्रियांची वाट पहातोय . पुन्हा भेटूच Bye
