भारतातील पहिले इलेक्ट्रिक गिटार वादक व्हॅन शिप्ले

भारतातील पहिले इलेक्ट्रिक गिटार वादक व्हॅन शिप्ले यांचा जन्म ३० ऑगस्ट १९२७ रोजी लखनौ, उत्तर प्रदेश येथे झाला.

भारतातील पहिले इलेक्ट्रिक गिटार वादक होण्याचे श्रेय व्हॅन शिप्ले यांना जाते. हिंदी चित्रपट उद्योगातील एक अतिशय प्रसिद्ध नाव, व्हॅन शिप्ले यांनी केवळ गिटार आणि व्हायोलिनच वाजवले नाही तर चित्रपटांसाठी संगीत देखील दिले आणि हिंदी चित्रपट गाण्यांच्या वाद्य प्रस्तुतीचे स्वतंत्र अल्बम रिलीज करणारे ते पहिले संगीतकार होते.

त्यांची आई एक कुशल सतार वादक होती, ज्यांचे गुरू प्रसिद्ध उस्ताद युसूफ अली खान होते. तीन भाऊ आणि दोन बहिणींच्यात व्हॅन हा एकटाच होता, जो पुढे व्यावसायिक संगीतकार बनला. त्यांचे वडील, उच्च पदस्थ लष्करी अधिकारी होते.

व्हॅन शिपले यांनी सुरवातीला व्हायोलिनचे धडे गगन चॅटर्जी या अलाहाबाद स्थित व्हायोलिन वादकाकडून घेतले. त्यांनी उस्ताद बंदे हसन खान आणि त्यांचा मुलगा उस्ताद जिंदे हसन खान यांच्याकडून हिंदुस्थानी शास्त्रीय संगीताचे शिक्षण घेतले, जे खयाल गायक होते.संगीत शिकत असताना त्याच वेळी, व्हॅन शिप्ले पाश्चात्य संगीताचे धडे घेत होते. उस्ताद विलायत खान हे त्यांचे शालेय सहकारी आणि मित्र होते आणि त्यांनी पंडित रविशंकर यांच्याशी पुढे मैत्री झाली.

१९४० मध्ये, त्यांची गायक तलत मेहमूद यांच्याशी ओळख झाली, ज्यांनी तोपर्यंत ऑल इंडिया रेडिओ, लखनौ येथे गझल गाऊन आपले नाव बनवले होते.त्यांनी व्हॅन शिप्ल यांना त्यांच्यासोबत येण्यासाठी आमंत्रित केले. लखनौमध्ये असताना व्हॅन शिपले यांनी उस्ताद अल्लाउद्दीन खान यांच्याकडून व्हायोलिनचे प्रशिक्षण सुरू ठेवले होते लखनौच्या आकाशवाणीचे संगीत दिग्दर्शक उस्ताद अली अकबर खान यांच्याकडूनही त्यांनी सरोदचे धडे घेतले.हिंदुस्थानी शास्त्रीय संगीतातील त्यांची आवड आणि प्रशिक्षणा मुळे त्यांनी ४० च्या दशकात एक अद्वितीय आठ-स्ट्रिंग गिटार तयार करण्यास प्रवृत्त करेल जे त्यांना भारतीय शास्त्रीय संगीत वाजवण्यासाठी गिटारला अनुकूल करण्याची परवानगी देईल. त्याने इलेक्ट्रिक व्हायोलिनची रचना देखील केली, ज्याला त्याने त्याचे जिप्सी व्हायोलिन म्हटले, जे तो त्याच्या नंतरच्या जवळजवळ सर्व रेकॉर्डवर वापरेल. कोलंबियामध्ये त्याने गिटारवर राग जोगिया आणि राग यमन कल्याण वाजवलेला त्याचा विक्रम हा त्याच्या सर्वात प्रिय कामगिरींपैकी एक होता. पुढे व्हॅन शिप्ले पुण्याला गेले आणि ते प्रभात स्टुडिओत काम करू लागले. १९४४ मध्ये चांद या चित्रपटासाठी हुस्नलाल-भगतराम या संगीत दिग्दर्शक जोडीचे सहाय्यक म्हणून त्यांनी काम केले. संगीत दिग्दर्शक म्हणून ती त्यांचे पहिले काम होते. पुण्यात असताना, व्हॅन शिप्ले यांची देव आनंद आणि गुरु दत्त यांच्यासोबत मैत्री झाली, त्य वेळचे अभिनेते रेहमान आणि सप्रू यांच्यासोबत ते रहात्प्न होते. जेव्हा प्रभात स्टुडिओचे विभाजन झाले, तेव्हा व्हॅन शिप्ले निर्माते बाबुराव पै यांच्यासोबत मुंबईला गेले. नर्गिस (१९४६), अनमोल घडी (१९४६) आणि मेरा सुहाग (१९४७) हे त्यांचे पहिले चित्रपट होते. ते लवकरच खेमचंद प्रकाश, सी रामचंद्र, अनिल बिस्वास, रोशन आणि गुलाम हैदर यांसारख्या संगीत दिग्दर्शकांसोबत काम करु लागले.

१९४७ मध्ये, संगीताचा अभ्यास करण्यासाठी व्हॅन शिप्ले दक्षिण अमेरिका, हवाई बेट आणि दक्षिण आफ्रिका या देशांच्या सहा महिन्यांच्या दौऱ्यावर गेले. त्या मुले त्यांना त्या काळी गिटारवादक आणि व्हायोलिन वादक म्हणून त्याला खूप मागणी होती.

याच वेळी अभिनेत्री नूतन, जिचे कुटुंब व्हॅन शिप्ले यांना ओळखत होते, त्यांनी त्यांना विचारले की ते तिच्यासोबत सेंट झेवियर्स कॉलेज, बॉम्बे येथे एका कार्यक्रमात परफॉर्म करेल का. निर्माता-दिग्दर्शक-अभिनेता राज कपूर या शोचे निर्माते होते. नुकताच त्याचा दिग्दर्शक म्हणून पहिला चित्रपट प्रदर्शित झाला होता. या कार्यक्रमातील व्हॅन शिप्ले यांच्या व्हायोलिनच्या कौशल्याने प्रभावित होऊन, राज कपूरने त्यांना त्यांचा पुढील चित्रपट बरसात (१९४९) ऑफर केला. राज कपूरच्या पात्राने या संपूर्ण चित्रपटात व्हायोलिन वाजवले होते आणि ते व्हॅन शिप्ले यांनी व्हायोलिन वाजवले होते. या प्रचंड यशस्वी चित्रपटाने व्हॅन शिप्ले हे नाव बॉलीवूड मध्ये म्हणून ओळखले जाऊ लागले. त्यांचे व्हायोलिन वादन पुढे आरकेचा लोगो बनला. व्हॅन शिप्ले राज कपूरच्या संगीतकारांच्या टीमचा अविभाज्य भाग बनले. १९५२ साली आलेल्या आवारा चित्रपटामध्ये,त्यांनी प्रसिद्ध ड्रीम सीक्वेन्स मध्ये इलेक्ट्रिक गिटार वापरला.

व्हॅन शिप्ले एक महान वादक व संगीतकार होते. त्यांनी १५०० हून अधिक चित्रपटां मध्ये गाणी वाजवली होती. ५० च्या दशकाच्या सुरुवातीच्या काळात जेव्हा बरसात चित्रपटाच्या यशाने त्यांचे नाव एचएमव्ही या रेकॉर्डिंग कंपनीच्या चित्रपटातील गाण्यांच्या इंस्ट्रुमेंटल आवृत्त्यांचे रेकॉर्डिंग करणारे ते पहिले होते. एचएमव्हीने त्यांना वैयक्तिक वादक म्हणून साइन केले. त्यांचे पहिला रेकॉर्ड गिटारवर सादर केलेला तुम भी भूल दो (जुगनू)चे गाणे होते.

व्हॅन शिप्ले यांचे निधन ८ मार्च २००८ रोजी झाले.

— संजीव वेलणकर.

९४२२३०१७३३

पुणे.