आम्र वृक्षाचे पौराणिक व धार्मिक महत्व

आम्र वृक्षाचे पौराणिक व धार्मिक महत्व :
सध्या श्रावण मास संपत येऊन भाद्रपद सुरु होईल. गणपती बाप्पांचे आगमन होईल. आणि नंतर सणांची रेलचेलच आहे. नवरात्र, दसरा , दिवाळी इत्यादि.

आपल्या हिंदू धर्मात हे सण उत्साहात साजरे होतात व त्यांचा आनंद लुटतात. या प्रत्येक सणांमद्धे आम्रवृक्षाचे महत्व खूप आहे.
सत्यनारायण पूजा असो किंवा घरगुती समारंभ असोत, आंबा व आंब्याच्या पानांची उपस्थिती असल्याशिवाय कोणताही सण साजरा होत नाही. अशा या आंब्याच्या वृक्षाचे पौराणिक व धार्मिक महत्व काय आहे याचा या लेखात परामर्श घेणार आहोत.

आंब्याचा उगम कुठून झाला?
आंबा हे मूळचे भारतातील असून त्याचा इतिहास 4,000 वर्षांहून अधिक आहे.

सध्या, भारत हा जगातील सर्वात मोठा आंबा उत्पादक देश आहे, जो जगातील एकूण उत्पादनापैकी 42.2% आहे. आंबा त्याच्या नाजूक देहामुळे आणि अद्वितीय चवीमुळे “उष्णकटिबंधीय फळांचा राजा” म्हणून ओळखला जातो.

आंब्याची झाडे शेकडो वर्षे जगू शकतात आणि 200 ते 300 वर्षे जुनी झाडे अजूनही फळ देऊ शकतात. एका आंब्याच्या झाडाला दरवर्षी शेकडो फळे येतात.

प्राचीन काळापासून फळांचा राजा म्हणून ओळखला जाणारा आंबा भारतीय जीवनाचा एक महत्त्वाचा भाग आहे. आंब्याला ऐतिहासिकदृष्ट्या जीवन आणि आनंदाचे प्रतीक मानले जाते. इतिहासातील अनेक घटनांमध्ये आंब्याचे लोकांच्या श्रद्धा, चालीरीती आणि जीवनपद्धती यांवर झालेले परिणाम नोंदवले आहेत.

कालिदासाच्या निसर्गवर्णनात वसंतागमनसूचक तांबूस, हिरव्या आणि पांढुरक्या आम्रमंजिरीचं वर्णन आढळतं. बृहदारण्यकोपनिषदात आम्रफळाचा उल्लेख आहे. ज्याप्रमाणे पिकलेला आंबा झाडापासून गळतो. त्याप्रमाणे पुरुष देहापासून मुक्त होतो, असं त्यात म्हटलं आहे. याशिवाय रामायण, महाभारत, पतंजलीचे महाभाष्य, पाणिनीचे अष्टाध्यायी, चरकसंहिता, सुश्रुतसंहिता इत्यादी प्राचीन ग्रंथांत आम्रवृक्षाचा आणि आम्रफलाचा उल्लेख वारंवार येतो.

संस्कृत कविता आणि रूपकांमध्ये, आंब्याला त्यांच्या चवीमुळे आणि त्यांच्या प्रतीकात्मक अर्थामुळे कल्पवृक्ष, “इच्छा देणारी झाडे” असेही संबोधले जाते.

आंबा आवडत नाही अशी व्यक्ती जगात सापडणारच नाही. आंबा अस्सल भारतीय आहे. अगदी वेद, पुराण, उपनिषदात त्याचा उल्लेख आढळतो. भागवतात मंदार पर्वतावर आंब्याचे झाड आहे असे वर्णन आहे. बुद्ध चरित्रात गौतम बुद्ध आंब्याच्या झाडाखाली विश्रांती घेत होते याच्या कथा आहेत.

चातुर्मासातील कहाणी मध्ये गणपतीच्या दोंदावर चढून आंबा तोडल्याचा उल्लेख आढळतो. तो अजूनही सर्व फळांचा राजा आहे आणि त्याचे सामाजिक महत्त्व आहे. वेदांमध्ये आंब्याला अमृतफळ म्हटलं आहे. मेघदूतात भरपूर आंब्याची झाडे असलेला आम्रकूट पर्वत व त्या पर्वतावर पिकलेल्या आम्रफळांनी पिवळ्या झालेल्या परिसराचे वर्णन

छन्नोपान्तः परिणतफलद्योतिभिः काननाम्र
असे कालिदासाने केलेलं आहे.

दिवेआगारच्या सुवर्ण गणेशाच्या प्रतिमेवर हापूस आंबे कोरलेले होते. भारतीय पुरातन मंदिरातील शिल्पांमधून आंब्याची झाडं दिसतात. आंब्याची पानं शुभ कार्याची शोभा वाढवतात. शिवरात्रीला महादेवाला आंब्याचा मोहोर अर्पण करतात. असं आंब्यांनं पुराणकाळापासून आजतागायत भारतीय माणसांच्या मनावर राज्य केलं आहे. आणि फळांचा राजा म्हणत आपले नाव सार्थ करत आता जगभर पोहचला आहे.

अनेक उपनिषदांमध्ये, मौर्यकालीन लिखाणात, मुघल काळात आंब्याचे उल्लेख आढळून येतात. परंतु यावर फारसा अभ्यास झालेला नसल्यामुळे त्याबद्दलची माहिती आपल्याला मिळत नाही.

नंतर उल्लेख येतो तो पोर्तुगीजांचा. पोर्तुगीजांनी गोवा ताब्यात घेतलं त्यानंतर त्यांनी भारतामध्ये पोर्तुगीजांच राज्य स्थापन करण्याचा प्रयत्न केला.
पोर्तुगीज व्हाईसरॉय ‘अल्फान्सो दी अल्बुकर्क’ याच्या या नावावर सध्याचा हापुस आंबा, अल्फान्सो मँगो ओळखला जातो. त्याचे बोटॅनिकल नाव मॅग्नेफेरा इंडिका (Mangifera indica) असं आहे.

पोर्तुगीजांच्या अखत्यारीत असलेल्या रत्नागिरी आणि कारवारमध्ये हापूस आंब्याची लागवड मोठ्या प्रमाणात करण्यात आली. आणि आज हापुस संपूर्ण जगात प्रसिद्द आहे.

परंतु भारतात आंबा हा आधीपासूनच अस्तित्वात आहे. पोर्तुगीज केरळ मार्गे भारतात यायचे त्यांनीच या मंगाचे मँगो केलं आणि आज हाच शब्द आंब्यासाठी वापरला जातो.

आंबा हे भारत, पाकिस्तान, फिलिपिन्स, आणि बांगलादेशचे राष्ट्रीय फळ आहे.
आता पुराणांमध्ये आंब्याचे उल्ल्लेख कुठे कुठे आहेत? तर भागवत पुराणात मंदार पर्वतावर आंब्याचे झाड आहे असे म्हटले आहे. वेदांमध्ये

आंब्याला अमृतफळ असे म्हटले आहे.
हिंदू आणि बौद धर्मात आंब्याच्या झाडाला पवित्र मानले जाते. एकदा गौतम बुद्ध आंब्याच्या झाडाखाली विश्रांती घेत होते म्हणून बुद्ध धर्मात आंब्याला पवित्र झाडं मानले जाते.

बौद्ध धर्मात आंब्याची आणि गौतम बुद्धांची एक गोष्ट सांगितली जाते. ती म्हणजे एकदा गौतम बुद्धांनी एक आंबा खाल्ला. त्यानंतर त्यांनी ती आंब्याची कोय आपल्या आवडत्या शिष्याला, आनंदला एका विशिष्ट ठिकाणी पेरण्यासाठी सांगितली. आनंदने ती त्या ठिकाणी पेरली. बुद्धांनी त्यावर हात धुतला तर अचानक त्याठिकाणी आंब्याचे झाड उगवले. आणि त्याला एकदम ताजी फुले आणि फळे आली. म्हणून आंब्याच्या झाडाला बुद्ध धर्मात पवित्र मानले जाते.

पुराणातील अजुन एक गमतीदार कथा या आंब्याच्या झाडाभोवती गुंफलेली आहे. त्या कथेनुसार सुर्यदेवाची मुलगी एका दुष्ट जादुई शक्तीच्या प्रभावाखाली खाली होती.

त्यापासून वाचण्यासाठी ती एका तलावात पडते आणि कमळ बनते. तिकडून एक राजा जात असतो, तो त्या कमळाला पाहतो आणि त्याला वाटतं की ते कमळ त्याला हवं आहे.

तो ते तोडणार इतक्यात ती जादुई शक्ती कार्यरत होते आणि त्या कमळाला जाळून भस्म करते. ते भस्म जिकडे पडतं तिथून एक आंब्याच झाडं उगवतं. त्या झाडाला पाने, फुले आणि फळं लागतात. आता राजाला वाटतं, की हे फळ आपलंच आहे. ते फळ पिकतं आणि खाली पडतं आणि त्यातून सूर्यदेवाची मुलगी बाहेर येते. राजा तिला पाहतो तेव्हा त्याला आठवतं की गेल्या जन्मात ही त्याची बायको असते.

अगदी शंकर पार्वती यांच्या कथेत देखील आंब्याच्या झाडाचं महत्व आहे. पार्वतीबरोबर विवाह करण्यापूर्वी शंकर आंब्याच्या झाडाखाली बसले. नंतर ललिता देवीच्या कृपेने त्यांचं पार्वतीशी विवाह होतो, आणि ते कैलासावर जातात.

भगवान गणेश आणि आंब्याची कथा हिंदू पौराणिक कथांमध्ये एक लोकप्रिय आख्यायिका आहे. पौराणिक कथेनुसार, एके दिवशी भगवान शिव आणि देवी पार्वतीचा पुत्र भगवान गणेश एका आंब्याच्या झाडाखाली बसलेल्या थंड सावलीचा आनंद घेत होता. तो तिथे बसताच एक पिकलेला आणि रसाळ आंबा झाडावरून खाली पडला आणि त्याच्या मांडीवर आला.

गणपतीने आंबा उचलला आणि तो चावणारच होता तेव्हा त्याला आवाज आला. तो आवाज त्याच्या धाकट्या भावाचा, भगवान कार्तिकेयचा होता, जो नुकताच घटनास्थळी आला होता. भगवान कार्तिकेयाने भगवान गणेशाला आंबा वाटून घेण्यास सांगितले, परंतु भगवान गणेशाने नकार दिला आणि सांगितले की तो आंबा आपला आहे आणि त्याला तो वाटायचा नाही.

भगवान गणेशाच्या वागण्याने कार्तिकेय दुखावला गेला आणि त्याने निघून जाण्याचा निर्णय घेतला. श्रीगणेशाने आपली चूक ओळखून आपल्या भावाच्या मागे धावून क्षमा मागितली. त्याने स्पष्ट केले की तो स्वार्थी होता आणि त्याला ते पूर्ण करण्याचे वचन दिले. भगवान गणेशाच्या माफीने भगवान कार्तिकेय प्रसन्न झाले आणि त्यांनी त्याला क्षमा केली.

दुरुस्ती करण्यासाठी, भगवान गणेशाने त्याच्या आणि भगवान कार्तिकेयमध्ये शर्यत सुचवली. ही शर्यत जगभरात आयोजित केली जाईल आणि जो प्रथम पूर्ण करेल त्याला विजेता घोषित केले जाईल आणि आंबा मिळेल. भगवान कार्तिकेय, जो त्याच्या वेगवान हालचालीसाठी ओळखला जातो, त्याने आव्हान स्वीकारले.

शर्यत सुरू झाली आणि भगवान कार्तिकेय आपल्या मोरावर प्रचंड वेगाने निघाले. तथापि, कोणत्याही पर्वतावर स्वार होऊ न शकलेल्या श्रीगणेशाने वेगळा मार्ग घेण्याचे ठरवले. त्याने आपले आई-वडील, भगवान शिव आणि देवी पार्वती यांची प्रदक्षिणा केली आणि ते संपूर्ण जग असल्याचा दावा केला.

जेव्हा भगवान कार्तिकेयाने जगभर आपली शर्यत पूर्ण केली तेव्हा श्रीगणेश आपल्या माता पार्वतीच्या मांडीवर आंबा घेऊन बसलेले पाहून त्याला आश्चर्य वाटले. भगवान गणेशाने स्पष्ट केले की तो शर्यत जिंकला कारण तो त्याच्या आईवडिलांभोवती फिरला होता, जे संपूर्ण जगाचे प्रतीक होते.
तर असा हा आंब्याच्या झाडाचा उल्लेख पुराण कथांमध्ये आढळतो.

प्राचीन आयुर्वेदिक ग्रंथ ‘चरकसंहिता’ मध्ये आंब्याचे वर्णन बलवर्धक म्हणून केले आहे. पुस्तकाच्या ‘अन्नपानविधी प्रकरणा’तील ‘फलवर्ग’मध्ये आंब्याचे वर्णन कर्करोगकारक म्हणून केले असून त्यामुळे शरीरातील मांसही (वजन) वाढते, असे म्हटले आहे. आहारतज्ज्ञ आणि योगाचार्य रामा गुप्ता म्हणतात की, आंब्यामध्ये सुमारे 20 विविध जीवनसत्त्वे आणि खनिजे असतात, म्हणून तुम्ही त्याला सुपरफूड देखील म्हणू शकता.
वेगवेगळ्या संस्कृती आणि प्रदेशांमध्ये आंब्याचा वापर कसा बदलतो?

आंबा हे एक लोकप्रिय फळ आहे जे जगभरातील विविध संस्कृती आणि प्रदेशांमध्ये खाल्ले जाते. तथापि, ते वापरण्याचे मार्ग आणि त्यांचे सांस्कृतिक महत्त्व स्थानानुसार मोठ्या प्रमाणात बदलू शकते.

दक्षिण आशियामध्ये, ते आदरातिथ्याचे प्रतीक मानले जाते आणि ते पाहुण्यांचे स्वागत करण्यासाठी भेटवस्तू म्हणून वापरले जातात. भारतात, आंब्याचा वापर चटण्या, लोणची आणि आंबा लस्सी आणि मँगो कुल्फी यांसारख्या मिष्टान्न बनवण्यासाठी केला जातो. लग्नानंतर वधू-वरांनी आम्रवृक्ष शिंपण्याची चाल महाराष्ट्रात आहे. परधान वनवासींपैकी मारकम या टोळीचे आंबा हे दैवत आहे. गदबा आणि बोडो वनवासी जमातीत अंत्यसंस्कार करून घरी परतण्यापूर्वी आंब्याची साल ओलांडण्याची पद्धत आहे. आंबा हा प्रजोत्पादक मानलेला असल्याने लग्नविधीत त्याला महत्त्वाचं स्थान आहे. निर्णयसिंधुमध्ये ‘आम्रपुष्पभक्षण’ नामक एक विधी सांगितला आहे. यात ‘फाल्गुन पौर्णिमेला आंब्याचा मोहोर खा’ असं विधान आहे. त्याचा श्लोक असा,

चूतमग्र्यम वसंतस्य माकंद कुसुमम् तव। सचंदनं पिबाम्यद्य सर्वकामार्थसिद्धये॥

अर्थ – हे आम्रवृक्षा, वसंताचे अग्रपुष्प असलेला तुझा मोहर मी चंदनमिश्रित करून सर्व कामनांच्या सिद्धीसाठी प्राशन करीत आहे.
आंब्याचे लाकूड, पाने, फुले हवन, यज्ञ, पूजा, कथा, उत्सव आणि इतर शुभ कार्यात उपयुक्त आहे. भारतातील प्राचीन धार्मिक ग्रंथांमध्ये आंब्याचे वर्णन आहे. बुद्ध साहित्यात आंब्याचे महत्त्व सांगितले आहे. कालिदास आणि इतर कवी आणि साहित्यिकांनी आंबे, आमरस, आंब्याचा सुगंध यावर बारकाईनं लिहलं आहे. कोणताही बादशाह, राजा, सम्राट आणि नवाब यांना आंबे आवडत नाही, असे नव्हते. तुलसीदासांनी रामचरित मानसमध्ये आंब्याच्या बागेचे वर्णन केले आहे. आंब्याच्या झाडांवरची कोकिळेची कुहुक भारतीय समाजाला नेहमीच स्पंदन करत आली आहे. उर्दू-हिंदवी कवी अमीर खुसरो यांनी आंब्यावरच लिहिलं होतं- ‘बरस बरस वो देस में आवे, मुंह से मुंह लगा रस पियावे, वा खातिर में खर्चे दाम, ऐ सखि साजन! ना सखि आम.’

आंब्याच्या किती जाती आहेत?
जगभरात 500 हून अधिक जाती उगवल्या जातात. काही सर्वात लोकप्रिय जातींमध्ये अल्फोन्सो, टॉमी अॅटकिन्स, अटाउल्फो, कीट, हेडेन आणि केंट यांचा समावेश आहे. त्यांचे वर्गीकरण कसे केले जाते आणि ते कुठे घेतले जातात यावर अवलंबून वाणांची संख्या बदलू शकते.
सर्व आंब्याच्या झाडांपैकी एक सर्वात पवित्र कांचीपुरम शहरात आहे. हे आंब्याचे झाड 3,500 वर्षे जुने आहे. या झाडाखाली शिव आणि कामाक्षीचे मंदिर बनवले होते, हे शिवलिंग स्वतः देवी पार्वती यांनी स्थापित केले होते. संपूर्ण एकंबरनाथ मंदिर परिसर या झाडाभोवती बांधला गेला होता आणि मंदिरात येणारे पर्यटक या झाडाची पूजा करतात.

आंबा हे पवित्र झाड आहे का?
होय. हिंदू धर्मात, आंब्याचा उल्लेख अनेक पवित्र धर्मग्रंथांमध्ये करण्यात आला आहे, वेदांपर्यंत, जे आंब्याला देवांचे अन्न म्हणून संबोधतात. आंब्याची झाडे ही प्राचीन काळी आकाशीय दुग्धसागराची देणगी होती असे धर्मग्रंथ सांगतात. आंब्याच्या झाडाचे विविध भाग प्रेम, चैतन्यशील जीवन, प्रजनन आणि पवित्र भगवान प्रजापती यांचे प्रतीक म्हणून पवित्र समारंभांमध्ये वापरले जातात. हनुमान, सरस्वती, लक्ष्मी, दुर्गा, कामदेव आणि गोवर्धन या देवतांना आंब्याच्या झाडांची विशेष आवड आहे असे म्हटले जाते

शिव आणि पार्वतीचा विवाह आंब्याच्या झाडाखाली झाला असे म्हणतात, आणि म्हणून हिंदू विवाहांमध्ये आंब्याची पाने लोकप्रिय सजावट आहेत. नवीन घरात जाण्यासारखे शुभ प्रसंग घराच्या प्रवेशद्वारावर आंब्याच्या पानांचा हार लटकवून चिन्हांकित केले जातात. पवित्र कलश स्थापना विधीमध्ये आंब्याची पाने (३,५,७,११) या प्रमाणात लावतात. आंब्याची पाने ही सकारात्मक ऊर्जा प्रसारित करतात. आंब्याचा मोहोर सरस्वती आणि शिव यांना त्यांच्या संबंधित पवित्र दिवशी अर्पण केला जातो. विविध पवित्र दिवशी, अनेक हिंदू धार्मिक रीतीने आंब्याच्या डहाळ्यांनी दात घासतात. काही हिंदू समुदाय स्मशानासाठी आंब्याच्या लाकडाला पसंती देतात.

रामायण, महाभारत आणि पुराणांसह अनेक हिंदू धर्मग्रंथांमध्ये आंब्याचे प्रजनन प्रतीक म्हणून वर्णन केले आहे. याव्यतिरिक्त, ते प्रेमाचा देव कामदेव यांच्याशी देखील संबंधित आहेत. लोकांची मोठी गर्दी असलेल्या धार्मिक कार्यक्रमांनाही आंब्याच्या पानांचा उपयोग होतो.

डॉ. दिलीप कुलकर्णी
१८/०९/२०२३