अंगणी गुलमोहर फुलला

गुलमोहर (शास्त्रीय नाव:डिलॉनिक्स रेजिया) हा उष्ण प्रदेशात वाढणारा वृक्ष आहे. याला इंग्लिशमध्ये मे फ्लॉवर ट्री असे नाव आहे. हा मूळचा मादागास्करचा आहे. सुमारे १८५० च्या सुमारास तो मुंबईत असल्याची नोंद आहे. आता तो बराच पसरला असून मुख्यत: शोभा व सावली यांकरिता बागेत व रस्त्याच्या दुतर्फा लावला जातो. ‘गुलमोर’ हे नाव खरे असून इंग्रजी नाव ‘पीकॉक फ्लॉवर’ त्यावरून पडले असावे असे काहींचे मत आहे.

(हिं. गुलमोहोर; क. संकेसरी, कट्टिकाई; इं. गोल्डमोहर ट्री, फ्लँबॉयंट फ्लेम ट्री, रॉयल पीकॉक फ्लॉवर; लॅ.डेलोनिक्स रेजिया, पॉइंकियाना रेजिया; कुल-लेग्युमिनोजी, उपकुल-सीसॅल्पिनिऑइडी). याला मराठीत गुलछबू झाड असेही म्हणतात.

वसंतात फुलणारा गुलमोहोर ‘ऑरनमेंटल ट्री’ म्हणून ओळखले जाते. त्याला ‘पिकॉक ट्री’, ‘फ्लेम ऑफ फॉरेस्ट’ म्हणूनही ओळखले जाते. भारताबरोबरच बांगलादेश, चीन, हॉंगकॉंग, तैवान, ऑस्ट्रेलिया, अमेरिकेत मात्र फ्लोरिडा राज्यात ही फुले पाहायला मिळतात. प्रत्येक देशात गुलमोहोर फुलण्याचा कालावधी वेगवेगळा असतो. ही झाडे घनदाट सावलीसाठी लावली जातात. झाडाचा घेर मोठा असल्याने त्याचा सावलीत इतर झाडे वाढण्याची शक्यता कमी होते. कॅनबेरीया देशात ‘शाक-शाक’ नावाने ओळखले जाते.

शीतल गारवा, तृप्तता देणारा, आयुष्याला उभारी देणारा ‘वसंतराजा गुलमोहर’. कधी कधी निसर्गात घडणा-या काही मोहक गोष्टी खूप काही सुखाचे क्षण आपल्या ओंजळीत सहजपणे टाकतात. गुलमोहर हा उष्ण प्रदेशात वाढणारा वृक्ष आहे. याला इंग्लिश मे फ्लॉवर ट्री असे नाव आहे. हा मूळचा मादागास्करचा आहे. डेलोनिक्स रेगिया ही बीन फॅबॅसी कुटुंबातील फुलांच्या वनस्पतीची एक प्रजाती आहे, उपकुटुंब Caesalpinioideae. गुलमोहर हा वैशाखातल्या रणरणत्या उन्हातही फुलणारा वृक्ष आहे. हा वृक्ष बहरात नसतानाही इतर वृक्षांपेक्षा अधिक काळ हिरवाई टिकवतो.

हा झटपट वाढणारा वृक्ष आहे. अदमासे ५०-६० फूट उंची पर्यंत वाढणारा गुलमोहर तिसऱ्या-चौथ्या वर्षापासून बहरात येऊ लागतो. सामान्यत: गुलमोहराचे सरासरी आयुर्मान ४०-५० वर्षांचे असते. जमिनीकडे झेपावणाऱ्या फांद्यांमुळे गुलमोहराचा छत्रीसारखा घुमट तयार होतो. गुलमोहर वृक्षाच्या फांद्या तांबूस-तपकिरी असतात, तर गुलमोहराच्या खोडावरील साल असते काळ्या तपकिरी रंगाची. गुलमोहराच्या फांद्याची वाढ झपाट्याने होत असल्याने या झाडाची वारंवार छाटणी करणे श्रेयस्कर ठरते. गुलमोहराचा वृक्ष अत्यंत कमकुवत असतो. जोरदार वाऱ्या-वादळात गुलमोहराची झाडे सहज पडू शकतात. गुलमोहराची नाजूक लेससारखी मनमोहक हिरव्या-पोपटी रंगातील पाने संयुक्त प्रकारची असतात.अनेक छोट्या-छोट्या पानांनी बनलेल्या गुलमोहराच्या संयुक्त पानाची लांबी दोन फुटापर्यंत असू शकते. फेब्रुवारी-मार्च दरम्यान गुलमोहोराची पाने गळायला सुरुवात होते…. गुलमोहोराचे झाड ओकेबोके दिसू लागते. गुलमोहराला पुन्हा पालवी फुटते एप्रिल-मेच्या सुमारास….नेच्यासारखी दिसणारी लुसलुशीत कोवळी पाने गुलमोहराच्या सौंदर्यात भर टाकतात. गुलमोहोराच्या वैशिष्ट्यपूर्ण पाच लाल-केशरी पाकळ्यांवर पांढऱ्या-पिवळ्या रंगाच्या आकर्षक रेषा असतात अन् त्यामुळे या फुलाचे सौंदर्य अधिकच खुलते.गुलमोहराच्या फुलाचे वैशिष्ट्य आहे की त्यातील एक इतर पाकळ्यांहून निराळी असलेली पाकळी जी रंगाने मुख्यत्वे पिवळी असते आणि त्यावर लाल नाजूक रेषा असतात. गुलमोहराला अमेरिकेतील फ्लोरिडा प्रांतातील मायामी इथे विशेष स्थान लाभले. दरवर्षी गुलमोहर बहरात येण्याच्या काळात इथे वार्षिक ‘गुलमोहर फेस्टिव्हल’चे आयोजन केले जाते.मिरवणुका काढल्या जातात फुगे फुगवून, कॉन्फेटी उधळत नाच, गाणी म्हणत, सहली काढत मायामीत ‘गुलमोहर फेस्टिव्हल’ साजरा केला जातो. असा फेस्टिवल सातारा येथेही दरवर्षी साजरा करतात. कॅरिबियन बेटावर गुलमोहराच्या शेंगा जळण म्हणून वापरतात. अशा सुंदर गुलमोहराचा छोटा अवगुण म्हणाल तर गुलमोहराची मुळे गुलमोहराची मुळे गुलमोहराचे झाड जसे वाढत जाते तशी मोठी होत जातात आधार मुळांसारखी. जमिनीच्या नजीक गुलमोहराचा बुंधा उंचावतो व पसरट आधार मूळं जमिनीतून डोके वर काढतात कधीकधी ही गुलमोहराची मुळे इमारतींचा भक्कम पाया उखडून टाकू शकतात. गुलमोहराच्या जमिनीवर येणाऱ्या मुळांमुळे बगिच्यांत बांधलेले रस्ते किंवा दगडी पायवाटा गुलमोहर पार उखडून टाकू शकतो. पण इतक्या चांगल्या झाडाच्या या छोट्या दोषाकडे थोडा कानाडोळा करून जर गुलमोहर रस्ते इमारतींपासून थोडा दूर ठेवला तर या वृक्षासारखा सौंदर्यसंपन्न दुसरा वृक्ष नाही. अनेक वसाहतींच्या सभोवार, बागांमधून रंग उधळत गुलमोहराच्या पिळदार खोडांचे वृक्ष उभे आहेत.

वर्णन:
डेलोनिक्स रेगिया हे एक मध्यम आकाराचे पर्णपाती वृक्ष आहे जे सुमारे 10 मीटर (33 फूट) पर्यंत वाढते. साल हलकी तपकिरी असते. बऱ्याचदा शाखांमध्ये वाढतात, त्यात प्रमुख lenticels असतात . फुले मोठी आहेत, चार पसरलेल्या शेंदरी किंवा नारिंगी-लाल पाकळ्या 8 सेमी (3 इंच) पर्यंत लांब असतात आणि पाचव्या सरळ पाकळ्याला मानक म्हणतात, जी थोडी मोठी असते आणि ती पिवळ्या आणि पांढऱ्या रंगाची असते. ते कोरीम्बमध्ये आणि फांद्यांच्या टोकांवर दिसतात. फ्लेविडा ( बंगाली : राधाचुरा ) या नैसर्गिकरीत्या येणाऱ्या जातीला पिवळी फुले येतात. शेंगा लहान असताना हिरव्या आणि चपळ असतात, नंतर परिपक्व झाल्यावर गडद-तपकिरी आणि वृक्षाच्छादित होतात. ते 60 सेमी (24 इंच) लांब आणि 5 सेमी (2 इंच) रुंद असू शकतात. बिया लहान असतात, त्यांचे वजन सरासरी 0.4 ग्रॅम (6.2 दाणे) असते. कंपाऊंड (दुप्पट पिनेट) पानांवर पिसासारखे स्वरूप असते आणि ते वैशिष्ट्यपूर्ण प्रकाश, चमकदार हिरवे असतात. प्रत्येक पान 30-50 सेमी (12-20 इंच) लांबीचे असते ज्यामध्ये 20 ते 40 जोड्या प्राथमिक पत्रक किंवा पिने असतात, प्रत्येक 10-20 जोड्या दुय्यम पत्रक किंवा पिन्युलमध्ये विभागलेले असते. परागकण लांबलचक, अंदाजे 52 μm आकाराचे असतात. Delonix regia var. फ्लेविडा ही एक दुर्मिळ, पिवळ्या-फुलांची जात आहे. उष्णकटिबंधीय किंवा जवळ-उष्णकटिबंधीय हवामान आवश्यक आहे, परंतु दुष्काळ आणि खारट परिस्थिती सहन करू शकते. सेंद्रिय पदार्थांनी समृद्ध असलेल्या खुल्या, मुक्त निचरा होणाऱ्या वालुकामय किंवा चिकणमाती जमिनीत ते वाढते. जड किंवा चिकणमाती मातीत झाड खराब काम करते आणि थोडे कोरडे ठेवल्यास फुले अधिक प्रमाणात येतात.

भारतात डिसेंबर ते फेब्रुवारी या काळात हिवाळ्यात झाडे उघडी असतात. मार्च-एप्रिलमध्ये नवीन पाने तयार होऊ लागतात. एप्रिलमध्ये फुले येण्यास सुरुवात होते, मे महिन्यात पूर्ण बहर येतो. फळांच्या शेंगा अनेक महिने असतात.
डेलोनिक्स रेगिया ही बीन फॅबॅसी कुटुंबातील फुलांच्या वनस्पतीची एक प्रजाती आहे, उपकुटुंब Caesalpinioideae मूळचे मादागास्कर आहे . हे फर्नसारखी पाने आणि उन्हाळ्यात केशरी-लाल फुलांच्या भडक प्रदर्शनासाठी प्रसिद्ध आहे. जगातील बऱ्याच उष्णकटिबंधीय भागात हे शोभेचे झाड म्हणून उगवले जाते आणि इंग्रजीमध्ये त्याला रॉयल पॉइन्सियाना , फ्लॅम्बोयंट , फिनिक्स फ्लॉवर , [ उद्धरण आवश्यक ] जंगलातील ज्वाला , फ्लेम ट्री (दिलेल्या अनेक प्रजातींपैकी एक)असे नाव दिले जाते.

भारतात डिसेंबर ते फेब्रुवारी या काळात हिवाळ्यात झाडे उघडी असतात. मार्च-एप्रिलमध्ये नवीन पाने तयार होऊ लागतात. एप्रिलमध्ये फुले येण्यास सुरुवात होते, मे महिन्यात पूर्ण बहर येतो. फळांच्या शेंगा अनेक महिने असतात. काळात हिवाळ्यात झाडे उघडी असतात. मार्च-एप्रिलमध्ये नवीन पाने तयार होऊ लागतात. एप्रिलमध्ये फुले येण्यास सुरुवात होते, मे महिन्यात पूर्ण बहर येतो. फळांच्या शेंगा अनेक महिने असतात.

प्रसार:
प्रसार सामान्यतः बियाण्यांद्वारे केला जातो. बिया गोळा केल्या जातात, कमीतकमी 24 तास कोमट पाण्यात भिजवल्या जातात आणि अर्ध-छायेच्या, निवारा स्थितीत उबदार, ओलसर जमिनीत लावल्या जातात. भिजवण्याच्या बदल्यात, बिया “निक्कड” किंवा “चिमटे” (कात्री किंवा नेल क्लिपरच्या छोट्या जोडीने) आणि लगेच लावल्या जाऊ शकतात. या दोन पद्धतींमुळे ओलावा कठीण बाह्य आवरणात प्रवेश करू शकतो, उगवण उत्तेजित करतो. रोपे वेगाने वाढतात आणि आदर्श परिस्थितीत काही आठवड्यांत 30 सेमी (12 इंच) पर्यंत पोहोचू शकतात.

कटिंग्ज:
अर्ध-हार्डवुड कटिंग्जद्वारे प्रसार कमी सामान्य, परंतु तितकाच प्रभावी आहे. सध्याच्या किंवा शेवटच्या हंगामातील वाढ असलेल्या फांद्या 30 सेमी (12 इंच) विभागात कापल्या जाऊ शकतात आणि ओलसर भांडी मिश्रणात लावल्या जाऊ शकतात. ही पद्धत बियाण्यांच्या प्रसारापेक्षा मंद आहे (कटिंग्ज रुजण्यास काही महिने लागतात) परंतु नवीन झाडे तयार होण्याची खात्री करण्यासाठी ही पसंतीची पद्धत आहे. अशा प्रकारे, झाडाच्या दुर्मिळ पिवळ्या-फुलांच्या जातींसाठी कटिंग्ज ही विशेषतः सामान्यपणे प्रसाराची पद्धत आहे.

भारताच्या केरळ राज्यात , रॉयल पोन्सियानाला कालवरीप्पू म्हणतात ज्याचा अर्थ ” कलवरीचे फूल ” आहे. केरळच्या सेंट थॉमस सेंट किट्स आणि नेव्हिसचे राष्ट्रीय फूल आहे.

गुलमोहराचे औषधी उपयोग:
गुलमोहर हे सुंदर फुलांसाठी प्रसिद्ध आहे. पण त्यात काही औषधी गुणधर्म आहेत जसे की मधुमेह विरोधी क्रियाकलाप, अँटी-बॅक्टेरियल क्रियाकलाप, अतिसार विरोधी गुणधर्म, हेपॅटोप्रोटेक्टिव्ह/सायटोटॉक्सिक गुणधर्म, अँटी-मायक्रोबियल क्रियाकलाप, विरोधी दाहक क्रियाकलाप. हे लेग्युमिनोसे कुटुंबातील आहे. फायटोकेमिकली गुलमोहरमध्ये स्टेरॉल्स, फिनोलिक संयुगे, ट्रायटरपेनॉइड्स आणि फाल्व्होनॉइड्स असतात.

गुलमोहर झाडाचे औषधी फायदे:
गुलमोहरच्या झाडाचा उपयोग आजच नव्हे तर अनेक वर्षांपासून शक्तिशाली औषधी म्हणून केला जात आहे. त्याची पाने आणि फुलांच्या मदतीने अनेक आजारांवर उपचार केले जाऊ शकतात. गुलमोहरच्या फुलांपासून मिळणाऱ्या औषधांनी नागीण आणि अतिसार या दोन्हींवर प्रभावीपणे उपचार करता येतात.

१. मूळव्याधासाठी गुलमोहर झाडाचे फायदे:
पाइल थेरपीसाठी गुलमोहरचे संभाव्य फायदे आहेत. शौचाच्या वेळी, मूळव्याधांमध्ये गुदद्वाराजवळील नसा वाढल्यामुळे वेदना आणि रक्तस्त्राव होऊ शकतो. गुलमोहरच्या पानांमध्ये दाहक-विरोधी गुण असतात, ज्यामुळे ते या आजारावर उपचार करण्यासाठी उपयुक्त ठरतात. पिवळ्या गुलमोहरच्या पानांचे दूध-मिश्रण मूळव्याधांवर लावल्याने आराम मिळेल.

२. सांधेदुखीसाठी गुलमोहरच्या झाडाचे फायदे:
सांधेदुखीशी संबंधित असलेल्या शरीराच्या सांध्यांना सूज आल्याने चालणे कठीण होऊ शकते. या स्थितीत गुलमोहरची पाने कुस्करून सुजलेल्या ठिकाणी लावता येतात किंवा वेदना कमी करण्यासाठी आणि समस्या सोडवण्यासाठी पाने डिकॉक्ट करून वाफवता येतात.

३. अतिसारासाठी गुलमोहरच्या झाडाचे फायदे:
गुलमोहरमध्ये बॅक्टेरियाच्या वाढीस प्रतिबंध करणारा पदार्थ गुण आहे, जो या प्रकारच्या आजाराच्या उपचारात मदत करू शकतो. अतिसाराचे अनेक प्रकार आहेत, ज्यात तीव्र, जुनाट आणि सतत होणारे अतिसार यांचा समावेश आहे. नंतरच्या आतड्यांवरील सूज टाळण्यासाठी लवकर उपचार करणे महत्वाचे आहे. या कारणास्तव गुलमोहर साल पावडर वापरल्याने अतिसारावर मदत होते.

४. नागीण साठी गुलमोहर झाडाचे फायदे:
नागीण कधीही पुरुष किंवा मादीवर हल्ला करू शकतो. नागीण हा एक प्रकारचा संसर्ग आहे ज्यामुळे त्वचेवर लहान फोड तयार होतात. यामुळे आपली रोगप्रतिकारक शक्ती कमकुवत होऊ शकते. गुलमोहरमधील बॅक्टेरियाच्या वाढीस प्रतिबंध करणारा पदार्थ, दाहक-विरोधी आणि प्रतिजैविक गुणधर्म या आजाराच्या उपचारात मदत करतात.

५. जखमेच्या उपचारासाठी गुलमोहरच्या झाडाचे फायदे:
गुलमोहर जखमा सुधारण्यासाठी देखील उपयुक्त आहे. कोणत्याही प्रकारच्या दुखापतीमुळे आपल्या त्वचेला कट होतो, ज्यामुळे संसर्ग होण्याची शक्यता वाढते. नंतर ही जखम अधिक गंभीर होऊ शकते, परंतु गुलमोहरचा वापर केल्याने संसर्गाचा प्रसार थांबू शकतो.

इतर उपयोग:
त्याच्या भव्य फुलांव्यतिरिक्त, गुलमोहरचे झाड विविध उपयुक्त हेतूंसाठी काम करते. गुलमोहरच्या झाडाच्या लाकडाचा उपयोग फर्निचर आणि सजावटीच्या वस्तू तयार करण्यासाठी केला जातो. गुलमोहर रोपांच्या फुलांपासून आणि शेंगांपासून नैसर्गिक रंग बनवता येतात. गुलमोहरच्या पानांमध्ये बरे करण्याचे गुण आहेत असे म्हटले जाते, ते कधीकधी पारंपारिक औषधांमध्ये वापरले जातात.

गुलमोहर झाडाचे दुष्परिणाम:
हृदयविकार, दमा किंवा नर्सिंग माता, लहान मुले किंवा वृद्धांवर उपचार म्हणून गुलमोहरच्या झाडाची पाने, मोहोर किंवा देठ वापरण्याची शिफारस केलेली नाही.

गुलमोहोर आणि पर्यावरण:
पर्यावरण तज्ज्ञांच्या मते गेल्या काही वर्षात आपण औदुंबर,वड,पिंपळ,कडुनिंबासारखी झाडे लावणे बंद केल्याने राज्याला आणि देशाला प्रचंड उष्णता, पाण्याची वाणवा, पावसाची अनियमितता आणि त्यातून उद्भवणार्‍या दुष्काळी परिस्थितीला तोंड द्यावे लागत आहे. ही परिस्थिती बदलण्याचा प्रयत्न आज केला नाही तर भविष्यात ही समस्या अधिक भयावह होणार आहे हे सांगायला ज्योतिषाची गरज नाही. विदेशी झाडांनी आपल्याकडील पर्यावरणाचा श्वास कोंडून त्याचे अतोनात नुकसान केले आहे, पर्यावरणाला मोकळा श्वास मिळून त्याचे चांगल्या प्रकारे संवर्धन होण्यासाठी स्वदेशी झाडांच्या ऑक्सिजनची गरज आहे. आजच्या पर्यावरण दिनी आपण हे लक्षात घ्यायला हवे. पिंपळ वड,कडूनिंब ही झाडे वातावरणातील कार्बन-डायऑक्साइड ग्रहण करण्याचे काम करतात. टक्केवारीत सांगायचे तर पिंपळ १०० टक्के, वड ८० टक्के आणि कडूनिंब ७५ टक्के कार्बन-डायऑक्साइड शोषून घेतो आणि ही झाडे परिसराला थंड हवामान तसेच ऑक्सिजन देऊन नैसर्गिक पध्दतीने ताजेतवाने करण्याचे काम करतात. मात्र मागच्या काही वर्षात शासकीय आणि प्रशासकीय स्तरावर याच गोष्टींकडे हेतुत: दुर्लक्ष केले गेल्याने देशी झाडांची जागा गुलमोहर, कारंजे, निलगिरीच्या झाडांनी अक्षरशः बळकावून घेतली. आणि तेव्हा लावलेली ही झाडे आता धोकादायक आणि जीवघेणी ठरत आहेत.

पाश्चात्य देशातून आलेल्या यूकेलिप्टसची वाढ खूप झपाट्याने होते. ही झाडे जमिनीतील पाणी वेगाने शोषून घेत असल्याने दलदलीची जमीन कोरडी करण्यासाठी ही झाडे लावली जातात. मात्र आपल्याकडे गेल्या ४०/५० वर्षांत ही झाडे सर्व महामार्गांच्या दोनही बाजूंना मोठ्या संख्येने लावली गेली. हा सुंदर देखणा अगदीच वाळीत न टाकता जिथे कमीतकमी झाडे आहेत व उघड्या माळावर हा वृक्ष लावण्यास हरकत नाही.

मराठी साहित्यातील गुलमोहर:
ह्या अशा देखण्या गुलाबी रंग असलेला गुलमोहर मराठी कवींचे लक्ष वेधून घेणार होऊच शकत नाही. एवढेच नव्हे तर हिंदी चित्रपट सृष्टीत ( बॉलीवूड) गुलमोहर नावाचे दोन चित्रपट प्रकाशित झाले आहेत. (२००९ व २०२३ साली)
ह्या लेखाचा शेवट कांही मराठी कवींच्या कवितांनी करूया.

काळ्या गडद रात्रीत
मिलनाची उगवली पहाट
चांदण्याचे डोळे क्षिणले
अन चंद्र ही लपला काळोखात ।।१।।

तुझा जाणिवांची चाहूल कळली,
शहार्यांची सुंदर नक्षी गार वाऱ्याने उमटवली,
काजव्यांनी ललाटी हळद आज मढवली,
काळ्या पाशाणातून अमृत रास झिरपली,
तुझ्यामुळे।।२।।

हर्षभरीत उत्साही जीवन झाले
रंगाचे ही अंतरंग कळाले
चित्र माझे पूर्णत्वाला साकारले
तुझ्यामुळे ।।३।।
– प्रवीण थोरात

कृष्णाने उधळले रंग
राधेच्या अंगावर,
चुकवले तिने सांडले
ते गुलमोहरावर
अजूनही वाजते तिथे
मधुर बासुरी
तिथेच अजून रंग
खेळतो श्रीहरी
चित्र तिथेच रंगते
कुंचला बहरतो
मोहरुनी बुंध्यातळी
शब्दही रांगतो
कोण कोण येत इथे
नाते जागवती
रंग पाघरुनी जणू
पुन्हा सजीव होती
– डॉ. राजेंद्र माने

संदर्भ:
१. विकिपीडिया
२. गुगल वरील अनेक लेख
३. सर्व फोटो गुगल वरून साभार

डॉ. दिलीप केशव कुलकर्णी
मोबा: ९८८१२०४९०४
३०.०९. २०२४