चित्रपट संस्कृतीचे बदलते रूप

चित्रपटसंस्कृती ही सातत्याने विकसित होणारी प्रक्रिया आहे. चित्रपट क्षेत्रातील बदल, त्यातील नवे प्रवाह, नवे तंत्रज्ञान, नवे व्यासपीठ या साऱ्याचा मोठा परिणाम चित्रपट संस्कृतीवर होत असतो. तो यापूर्वी होत आला आहे आणि यापुढेही होत राहील. चित्रपटसंस्कृतीतील महत्त्वाच्या बदलांचे माझ्या चित्रपटांच्या पार्श्वभूमीवर केलेले हे विचारमंथन…

आदित्य सरपोतदार – चित्रपट दिग्दर्शक

शब्दांकन – जयदीप पाठकजी
साभार : रुपवाणी 

---

चित्रपट संस्कृती ही सातत्याने विकसित होणारी प्रक्रिया आहे. जसजसे आपण डिजिटल युगात प्रवेश करतो, तसतसे चित्रपट दिग्दर्शकांना तंत्रज्ञानातील महत्त्वपूर्ण बदल आणि त्याचा चित्रपट निर्मितीवर होणाऱ्या परिणामांशी जुळवून घ्यावे लागते. येथे काही प्रमुख बदल आहेत, असे मला वाटते. माझ्या कारकिर्दीत या बदलांचा मी सामना केला.

डिजिटल कॅमेरे:
पारंपरिक फिल्म कॅमेऱ्यांकडून डिजिटल कॅमेऱ्यांकडे वळणे हा उद्योगात लक्षणीय बदल झाला. डिजिटल कॅमेरे अधिक परिवर्तनशीलता देतात, तत्काळ ‘प्लेबॅक’ देतात आणि फिल्मचे रील बदलल्याशिवाय जास्त वेळ शूट करण्याची क्षमता देतात. दिग्दर्शक म्हणून ‘डिजिटल’ कॅमेऱ्यांच्या तांत्रिक बाबी समजून घेणे आणि इच्छित दृश्यशैली साध्य करण्यासाठी सिनेमॅटोग्राफरसोबत सूर जूळवणे माझ्यासाठी आवश्यक होते. माझे पहिले दोन्ही चित्रपट हे सेल्युलॉईडवर शूट झाले होते. ‘नारबाची वाडी’ या चित्रपटापासून मी डिजिटल कॅमेरावर चित्रीकरण करणे सुरू केले. म्हणून संशोधन आणि नवीन तंत्राचा अभ्यास करणे हे गरजेचे होते.

पोस्ट– प्रॉडक्शन:
डिजिटल तंत्रज्ञानाने पोस्ट- प्रॉडक्शनच्या प्रक्रिया बदलल्या. नॉन-लिनियर एडिटिंग सिस्टीम वापरून वापरून डिजिटल पद्धतीने संकलन केले जाते. ज्यामुळे दिग्दर्शक आणि संकलकाला अंतिम परिणाम अपेक्षेप्रमाणे मिळणे शक्य होते. ‘फायनल कट प्रो’ या सॉफ्टवेअरवर मी चित्रपट एडिट करू लागलो. वेगवेगळ्या पद्धतीच्या ‘कट्स’वर प्रयोग केले.

स्पेशल इफेक्ट्स आणि सीजीआय:
कम्प्युटर-जनरेटेड इमेजरीमधील (CGI) प्रगतीने चित्रपट दिग्दर्शक आणि निर्मात्यांसाठी नवीन शक्यता निर्माण झाल्या. कल्पनारम्य दृश्यांना जिवंत करणारे, दर्शकांना खरे वाटतील असे व्हिज्युअल इफेक्टस मला ‘सी जी आय’ तंत्रज्ञानामुळेच साकारता आले. ‘झोंबिवली’ या माझ्या शेवटच्या चित्रपटात ‘सीजीआय’चा वापर करूनच मी ‘झोंबिज’ तयार करू शकलो.

वितरण आणि प्रदर्शन:
डिजिटल युगाने चित्रपट वितरण आणि प्रदर्शनात क्रांती केली. स्ट्रीमिंग प्लॅटफॉर्म आणि ऑनलाइन वितरण चॅनेलच्या उदयामुळे, मला दिग्दर्शक म्हणून जागतिक प्रेक्षकांपर्यंत पोहोचण्याची नवीन संधी निर्माण झाली. तथापि, सिनेमागृह, ‘डिजिटल प्लॅटफॉर्म’ शी स्पर्धा करीत असल्याने या बदलापुढे आव्हानेदेखील आली आहेत. दिग्दर्शकांनी या विविध वितरण पर्यायांचा आणि त्यांच्या चित्रपटांच्या कथाकथनावर आणि व्हिज्युअल सादरीकरणावर त्यांचा प्रभाव विचारात घेणे आवश्यक आहे.

प्रेक्षक सहभाग:
डिजिटल तंत्रज्ञानामुळे आता चित्रपट निर्माते आणि प्रेक्षक यांच्यात संवाद होऊ शकतो. सोशल मिडिया प्लॅटफॉर्ममुळे, स्वत:च्या चित्रपटाचा प्रचार करण्याची, दर्शकांशी जोडले जाण्याची (एंगेजमेंट) व त्यांची प्रतिक्रिया त्वरेने मिळण्याची शक्यता निर्माण झाली आहे.

सुलभता:
डिजिटल युगात महत्त्वाकांक्षी दिग्दर्शकांसाठी चित्रपट निर्मिती अधिक सुलभ झाली आहे. कॅमेरे आणि संपादन सॉफ्टवेअर अधिक परवडणारे आहेत आणि ऑनलाइन ट्युटोरियल शिक्षणासाठी योग्य! यामुळे उद्योगाचे लोकशाहीकरण झाले आहे, मर्यादित साधने असलेल्या चित्रपट निर्मात्यांना त्यांचे काम लोकांसमोर प्रदर्शित करण्याची संधी दिली आहे. तथापि, यामुळे स्पर्धा देखील वाढली आहे, ज्यामुळे दिग्दर्शकांना स्पर्धेत टिकून राहण्यासाठी व आपले स्थान निर्माण करण्यासाठी नाविन्यपूर्ण मार्ग शोधण्याची आवश्यकता आहे.

संग्रह:
भविष्यकालीन दर्शकांसाठी स्वत:ची निर्मिती जतन करण्यासाठी दिग्दर्शकाने डिजिटल व्यवस्थापनाचे महत्त्व समजून घेतले पाहिजे व त्यासाठी आवश्यक तंत्रज्ञान जाणणाऱ्या चित्रपट व्यावसायिकांबरोबर काम करणे आवश्यक आहे.

डिजिटल युगात चित्रपट निर्मितीचे बदलणारे तंत्रज्ञान दिग्दर्शकांसाठी संधी आणि आव्हाने दोन्ही सादर करते. या विकसित होत असलेल्या क्षितिजावर यशस्वीपणे भरारी घेण्यासाठी करण्यासाठी त्यांनी त्यांची कलात्मक दृष्टी आणि कथाकथन-क्षमता राखून नवीन साधने आणि तंत्रे स्वीकारली पाहिजेत.

‘ओटीटी’चा प्रभाव ‘
ओटीटी’ने जागतिक प्रेक्षकांसाठी चित्रपट सहज उपलब्ध केले आहेत, भौगोलिक मर्यादा दूर केल्या आहेत, ज्यामुळे दर्शकांना इंटरनेट कनेक्शनद्वारे कुठूनही चित्रपटांच्या विशाल लायब्ररीमध्ये प्रवेश करता येतो. ‘ओटीटी’ने स्वतंत्र चित्रपट निर्मात्यांना आणि विशिष्ट सामग्रीसाठी पर्यायी वितरण मॉडेल प्रदान केले आहे. चित्रपट निर्मात्यांना त्यांच्या प्रेक्षकांपर्यंत पोहोचण्यासाठी यापुढे केवळ पारंपरिक सिनेमागृहांवर अवलंबून राहावे लागणार नाही.

पारंपरिक चॅनेलद्वारे न बनवलेले किंवा वितरित न केलेले चित्रपट व विविध प्रकारच्या विस्तृत आशयाच्या ध्वनिचित्रपटांसाठी ओ.टी.टी. प्लॅटफॉर्ममुळे एक व्यासपीठ निर्माण झाले आहे. विविध पार्श्वभूमी आणि संस्कृतीतील चित्रपट निर्मात्यांना संधी मिळून विविध कथांसाठी दरवाजे उघडले आहेत. ओटीटी प्लॅटफॉर्मच्या वाढीमुळे पारंपरिक चित्रपट उद्योग विस्कळीत झाला आहे. याने प्रमुख स्टुडिओ आणि प्रदर्शन साखळीच्या वर्चस्वाला आव्हान दिले आहे. चित्रपट संस्कृतीवर ‘ओटीटी’ प्लॅटफॉर्मचा प्रभाव ही एक सतत बदलत जाणारी प्रक्रिया आहे आणि हा ‘लँडस्केप’ वेगाने विकसित होत आहे. या बदलांचे उद्योग, चित्रपट निर्माते आणि प्रेक्षक यांच्यावर सकारात्मक आणि नकारात्मक असे दोन्ही परिणाम आहेत आणि दीर्घकालीन परिणाम अजूनही उलगडत आहेत.

महोत्सवांची भूमिका
मुख्य प्रवाहात दुर्लक्षित होणारे स्वतंत्र व प्रायोगिक चित्रपट तसेच आंतरराष्ट्रीय चित्रपट हे महोत्सवांमध्ये दाखवले जातात. यातून नाविन्यपूर्ण ध्वनी, कथा मांडण्याची शैली तसेच चित्रपट तयार करण्याच्या विविध दृष्टीकोनांशी प्रेक्षकांचा परिचय होतो. चित्रपट निर्मितीच्या रूढ क्षमता व शक्यतांना आव्हान देणारे व त्यांच्या कक्षा वाढवणारे चित्रपट महोत्सवातून पाहता येतात. चित्रपट महोत्सव अनेकदा व्यावसायिक विचारांपेक्षा कलात्मक आणि नावीन्यपूर्ण चित्रपटांना प्राधान्य देतात. चित्रपट महोत्सव चित्रपट निर्मात्यांना नवीन कथा तंत्रांचा शोध घेण्यास आणि मुख्य प्रवाहातील चित्रपटात सहज शोधले जाणारे, सामाजिकदृष्ट्या दुर्लक्षित विषय हाताळण्यास प्रोत्साहित करतात. ‘फिल्म फेस्टिव्हल’ हे चित्रपट निर्माते, निर्माते, वितरक आणि उद्योग व्यावसायिकांसाठी महत्त्वाचे ‘नेटवर्किंग प्लॅटफॉर्म’ म्हणून काम करतात. चित्रपट निर्माते संभाव्य सहयोगी, फायनान्सर आणि वितरकांशी जोडले जाऊ शकतात, तसेच भविष्यातील प्रकल्प आणि सहयोगासाठी दरवाजे उघडू शकतात. हे कनेक्शन सर्जनशीलतेला चालना देण्यासाठी, विचारांच्या देवाणघेवाणीला प्रोत्साहन देण्यासाठी आणि उद्योगाच्या वाढीस मदत करतात, असे मला वाटते.

आदित्य सरपोतदार
चित्रपट दिग्दर्शक

शब्दांकन – जयदीप पाठकजी

साभार : रुपवाणी