विभाग – २ :
आधुनिक भारतीय भाषांनी ग़ज़ल ही ‘ फारसी अथवा दखनी_हिंदी / रेख़्ता / उर्दू / हिंदुस्तानी’ हिच्याकडून घेतली आहे , आणि त्यामुळे गज़लचे मूलभूत नियमही त्या भाषेप्रमाणेंच अन्य भाषाही पाळतात.
( टीप : मराठीत ग़ज़ल माधव ज्यूलियन यांनी १९२० च्या दशकाच्या सुरुवातीला आणली, ती फारसीपासून प्रेरणा घेऊन ; तर सुरेश भटांनी १९६० च्या दशकाच्या सुरुवातीला लिहिली ती उर्दूपासून ज्ञान घेऊन. माधवरावांनी हेतुत:, कांहीं मूळच्या नियमांचें पालन केलें नाहीं . भटांनी व्याकरणाच्या बाबतीत उर्दूचें अनुकरण केलें. असो. )
मी , ‘स्वर-काफिया’ या विषयावर , उर्दूमधील कांहीं सुप्रसिद्ध ग़ज़लगोंच्या ‘स्वर-काफियावाल्या ग़ज़लां’च्या मत्ल्यांची कांहीं उदाहरणें खाली देत आहे. यांतील अनेक ग़ज़ला रसिकांनी वाचल्या असतील, किंवा त्यांचें गायन ऐकलें असेल.
दर्द मिन्नतकशे दवा न हुआ
मैं न अच्छा हुआ, बुरा न हुआ ।
— ग़ालिब
हम रश्क को अपने भी गवारा नहीं करते
मरते है वले उनकी तमन्ना नहीं करते ।
(वले – लेकिन )
– ग़ालिब
हर एक बात पे कहते हो कि तू क्या है
तुम्हीं कहो कि ये अन्दाज़े गुफ़्तगू क्या है ।
— ग़ालिब
देख तो दिल कि जाँ से उठता है
ये धुआँ सा कहाँ से उठता है ।
— मीर
( टीप – इथें ‘आँ’ चा काफिया आहे. म्हणजे त्याला
स्वर–काफियाच समजायला हवें. तूर्तास जरा वेळ, बह्.र,(वृत्त), मात्रा, ज़मीन, हा विचार बाजूला ठेवू या. ‘जाँ’ च्या ऐवजी ‘जान’ असा शब्द असता, आणि पुढचा एक काफिया, जो मुळात ‘जहाँ’ असा आहे, त्याऐवजी ‘जहान’ असा असता, तर काफियाचा अंतिम वर्ण ‘न’ हा असता, व मग ही ग़ज़ल ‘स्वर–काफियावाली ग़ज़ल’ झाली नसती, ती ‘शुद्ध’ काफियावाली असती. पण, मुळातील काफिये असे आहेत : जाँ, कहाँ, याँ, जहाँ, आशियाँ, नातवाँ. त्यामुळे, ही ‘स्वर–काफियाची ग़ज़ल’च म्हणायला हवी ).
लाई हयात, आए ; क़ज़ा ले चली, चले
अपनी ख़ुशी न आए , न अपनी ख़ुशी चले ।
— ज़ौक़
रोया करेंगे आप भी पहरों इसी तरह
अटका कहीं जो आपका दिल भी मेरी तरह ।
— मोमिन
वो जो हम में तुम में क़रार था, तुम्हें याद हो के न याद हो
वोही यानी वादा निबाह का, तुम्हें याद हो के न याद हो ।
— मोमिन
टीप : इथें रदीफ आहे ‘तुम्हें याद हो के न याद हो’ . आणि काफियासाठीचे शब्द आहेत, क़रार, निबाह .
हम ही में थी ना कोई बात, याद तुमको ना आ सके
तुम ने हमको भुला दिया, हम ना तुम्हें भुला सके ।
— हफ़ीज़ जालंदरी
अपनी धुन में रहता हूँ
मैं भी तेरे जैसा हूँ ।
— नासिर काज़मी
अँगड़ाई भी लेने न पाए उठा के हाथ
देखा जो मुझको, छोड़ दिये मुस्कुरा के हाथ ।
— निज़ाम रामपुरी
( टीप – ‘अँगड़ाई’ या विषयावरील हा एक श्रेष्ठ शेर मानला जातो. ही ग़ज़ल ‘स्वर–काफियावाली’ आहे. )
महब्बत तर्क की मैंने, गरेबाँ सी लिया मैंने
ज़माने अब तो ख़ुश हो, ज़हर ये पी लिया मैंने ।
(तर्क : परित्याग )
— साहिर लुधियानवी
मेरे हमनफ़स मेरे हमनवा मुझे दोस्त बनकर दग़ा न दे
मैं हूँ सोज़े इश्क़ से जाँबलब, मुझे ज़िंदगी की दुआ न दे ।
(हमनफ़स , हमनवा – मित्र, दोस्त . सोज़ – जलन, तपिश जाँबलब – मृतप्राय, On the verge of Death )
— शकील बदायूनी
( टीप : साहिर व शकील हे जरी सिने–गीतकार म्हणून ओळखले जात असले, तरी मूलत: ते शायरच आहेत. ते नंतर सिनेसृष्टीत आले ).
ये सारा जिस्म झुककर बोझ से दुहरा हुआ होगा
मैं सजदे में नहीं था, आपको धोखा हुआ होगा ।
— दुश्यंत कुमार
जसा मराठीत, ‘सुरेश भट यांच्या आधीची’ आणि ‘त्यांच्या नंतरची ग़ज़ल’, असा युगाचा भेद दाखवला जातो, तसेंच हिंदीत ‘दुश्यंतपूर्व’ आणि ‘ दुश्यंत के बाद की ग़ज़ल’ असा युगभेद दाखवला जातो. म्हणून दुश्यंत यांच्या ग़ज़लचें उदाहरण, महत्वाचें आहे ).
कांहीं मराठी ज्ञानवंत, ‘हिंदी गज़ल’ ने ग़ज़ल ची हानी केली आहे’ असें मानतात. मात्र, जशी अन्यभाषीय ग़ज़ल, जसें की मराठी ग़ज़ल किंवा गुजराती ग़ज़ल, बंगाली ग़ज़ल, पंजाबी ग़ज़ल, ही ‘उर्दू ग़ज़ल’ नाहीं, तर तिच्यापेक्षा भिन्न आहे ; तशीच ‘हिंदी ग़ज़ल’ सुद्धा उर्दू ग़ज़लपेक्षा भिन्न आहे. दोघींचें व्याकरण मूलत: एकच असलें तरी . हिंदी ग़ज़लची उर्दू ग़ज़लशी तुलना करून हिंदी ग़ज़लला कमी लेखायची आवश्यकता नाहीं. आणि तसेंही, बरेच ‘हिंदी’ ग़ज़लकार ‘हिंदुस्तानी’त लिहितात.
निष्कर्ष :
वरील सर्व मत्ले हे श्रेष्ठ शेर आहेत , व शायर हे श्रेष्ठ शायर आहेत. त्यामुळे, वरील उदाहरणांकरून असें नक्कीच म्हणतां येईल की, काफिया हा ‘स्वर-काफिया’ असणें यानें तसा कांहीं फरक पडत नाहीं. उर्दूत स्वर-काफिया मंज़ूर आहे. काफिया हा, स्वर-काफिया असो किंवा शुद्ध काफिया असो, ‘ग़ज़लियत’ ( म्हणजेंच ‘ग़ज़ल’ या काव्यप्रकाराच्या खासियती त्या विशिष्ट गझलमध्ये असणें’ ) हीच खरी महत्वाची गोष्ट .
— सुभाष स. नाईक
Subhash S Naik
भ्रमणध्वनी : Mobile : 9869002126
ई-मेल : vistainfin@yahoo.co.in
GHAZAL AND SWAR-KAFIYA
Summary : Using a ‘Swar Kafiya’ ( as against a ‘pure’ Kafiya ) does not make a difference. (Swar-Kafiya is accepted in Urdu. ) . What is more important in a Ghazal is its ‘Ghazaliyat’ , i.e. having the main characteristic for being a Ghazal.
