मिर्झा गालिब आणि गुलजार यांचा लेख : भाग ३

(संदर्भ : ‘लोकसत्ता’ दि. १७ फेब्रुवारी च्या ‘लोकरंग’ पुरवणीमधील लेख)

भाग – ३

• शेर – ‘ग़मे हस्ती का असद’  –

गुलजार यांनी आपल्या लेखाच्या अखेरीस हा शेर दिलेला आहे; खरें तर या शेरनेंच त्यांनी लेखाचा शेवट केलेला आहे. याची पार्श्वभूमी गुलजार जोडतात ती , गालिब यांचे अमाप कर्ज, तें  फेडतां येण्यांची अक्षमता, आणि त्या सर्वांबद्दल गालिबना झालेला पश्चात्ताप, या गोष्टींशी.

इथें आपण हें ध्यानांत घेणें गरजेचें आहे, की गुलजार ज्या परिस्थितीचा संदर्भ देत आहेत, ती गालिबच्या उत्तरायुष्यातली आहे.

आतां आपण पाहूं या , त्या परिस्थितीचा या विशिष्ट शेरशी संबंध कां जोडतां येत नाहीं, तें.

गालिब यांचें खरें नांव होतें ‘असदुल्लाह्खान’. सुरुवातीला ते ‘असद’ हा तखल्लुस (pen-name, काव्यासाठी घेतलेलें टोपण-नांव) वापरत असत. नंतर, वयाच्या साधारण १८व्या वर्षापासून त्यांनी ‘गालिब’ हा तखल्लुस वापरायला सुरुवात केली.

ध्यानात घ्या, अनेक वर्षें ‘गालिब’ हा तखल्लुस वापरून प्रसिद्ध झाल्यानंतर, आयुष्याच्या उत्तरार्धात गालिब आपल्या अनेक वर्षांपूर्वीचा जुना , ‘असद’ हा तखल्लुस कां वापरतील ? म्हणून हें उघड आहे की, हा शेर गालिब यांनी आयुष्याच्या पूर्वार्धातच (खरें तर, लहान वयातच) लिहिलेला आहे, उत्तरायुष्यात नव्हे.

म्हणजेच, इथें त्याचा संदर्भ योग्य नाहीं.

• समारोप व निष्कर्ष –

-खरें तर, गालिब नबाबी-संस्कृतीचे असल्यानें, ‘आपण अशा प्रकारेंच रहायचें असतें ’ हीच त्यांची भावना होती, मनोवृत्ती होती. नाहींतर त्यांनी कधीच नोकरी पकडली असती ;  ‘ पेन्शन मिळणें हा आपला अधिकार आहे ’ असें वाटून ते पेन्शन मिळण्यांसाठी दीर्घकाळ खटपट करत बसले नसते .

गालिबचे समकालीन शायर आणि गालिबचे दोस्त मोमिन हेही असेच नबाब होते की ! नंतरच्या काळातही गालिब यांनी जी असाइनमेंट (कामगिरी) स्वीकारली , ती होती बादशहा जफरच्या उस्तादाची, काव्य-गुरुची ; दुसरी कसली नाहीं.

-एकीकडे, गालिब हें एक ‘फक्कड’ व्यक्तिमत्व होतें व त्यामुळे त्यांना मनी-मॅनेजमेंट, कर्ज वगैरे बाबींची खास फिकीर नव्हती. ते शराब नेहमीच पीत असत, त्यांना जुआ खेळण्याबद्दल सज़ाही झाली होती. पण त्याचा त्यांना पश्चात्ताप झालेला दिसत नाहीं.

-दुसरीकडे, गालिब हें एक सूफीवादानें प्रभावित व्यक्तिमत्व होतें, त्यामुळेंच त्यांच्या काव्यात दार्शनिकता पदोपदी झळकते, अणि याचाही रोजमर्राच्या जीवनात असा परिणाम होई की त्यांचें  डे-टु-डे बाबींकडे खास लक्ष नसे.

-‘ग़ालिबे खस्ता के बग़ैर कौन से काम बंद हैं ? रोइये ज़ार ज़ार क्या , कीजिये हाय हाय क्यों ?’

(खस्ता – दुर्दशाग्रस्त ),  हा शेर गालिबची जीवनविषयक फिलॉसॉफी (तत्वज्ञान) विशद करतो.

‘ कशाला रडायचें , कशाला “हाय हाय !” करायचें ’ , हीच त्यांची मनोवृत्ती होती.

गालिबना स्वत:च्या परिस्थितीची लाज वाटली, त्यांना पश्चात्ताप झाला, त्यांच्या मनात आपल्या परिस्थितीबद्दल अपराधी भावना (गिल्ट) होती, अशा प्रकारचे उल्लेख गुलजार यांच्या लेखात वेळोवेळी आलेले आहेत. ते यामुळेच योग्य वाटत नाहींत.

• अखेरीस –

गुलजार यांचा हा लेख ललित-लेख आहे, असें जर जाहीर केलें गेलें असतें, तर मग त्यांच्या या कल्पनाविष्काराबद्दल कांहीं तक्रार असायचें कारणच नव्हतें. मात्र, तसें न केल्यानें, वास्तविक परिस्थिती काय होती अथवा काय होती-असेल , याचा ऊहापोह करणें क्रमप्राप्त झालें. या मंथनातून, गालिबबद्दल  योग्य ती माहिती सर्वांपर्यंत पोचेल अशी आशा.

(समाप्त)

— IITian सुभाष स. नाईक
मुंबई.
मोबाईल : ९८६९००२१२६ , ९०२९०५५६०३.
ईमेल : vistainfin@yahoo.co.in
वेबसाईट : www.subhashsnaik.com