काळ्या केसांचा जादूगार : शिकेकाई

प्रत्येक भारतीयांनी आयुर्वेदात शिकेकाई हे नाव ऐकले नसेल तर नवलच. गेले हजारो वर्षांपासून भारतातील प्रत्येक घराघरांतील आपले आजी आजोबा पणजोबा हे केसांसाठी शिकेकाईचा वापर करत होते. आजही अनेक घरांत शिकेकाई रीठा यांचाच केस धुण्यासाठी वापर करतात. जे फायदे आवळा, रिठा, शिकेकाई मध्ये मिळतात ते बाजारातील शॅंम्पू कधीच देऊ शकत नाहीत असे आपले आजी आजोबा नेहमीच आपल्याला सांगत आले आहेत.

एवढेच काय, तर आपली आई किंवा आपली आजी आपल्याला बाजारातला शॅम्पू वापरताना कधीच दिसले नाहीत तर, या उलट आजही त्या पूर्णपणे नैसर्गिक आणि हर्बल शिकेकाईच वापरताना आपण पाहिले असेल. माझी आई – आजी तरी आजही शिकेकाई, रिठावरच अवलंबून असलेली मी पाहिली होती. हेच कारण असावे की, म्हातारपणात देखील त्यांचे केस फारसे पांढरे झालेले मला दिसले नाहीत. त्या काळी त्यांना शिकेकाई पावडर हे फक्त केसांसाठी उपयोगी आहे एवढेच माहिती होते. तिच्या शेंगा बाजारात ‘शिकेकाई’ नावाने मिळतात. शिकेकाई ही भारतात उगवणारी एक आयुर्वेदिक औषधी वनस्पती आहे. शिकेकाई सामान्यतः भारतात आढळते आणि आपल्या देशातील अनेक भागांमध्ये केस स्वच्छ करण्यासाठी पारंपारिकपणे वापरली जाते.

 

ह्या लेखात आपण शिकेकाईबद्दल आणखी माहिती घेणार आहोत. शिकेकाई इतर भाषेत ह्या नावांनी ओळखली जाते:

• Bengali: बनरीठा (Banritha);
• Nepali: सिकाकाई (Sikakaee),
• Sanskrit: सप्तला, केश्या, चर्मकषा;
• Hindi: रीठा, शिकाकाई, कोचि;
• Odia:विमला (Vimala);
• Urdu: शिकाकाई (Shikakai);
• Konkani: शीकायी (Shikayi);
• Kannada: शीघ्रे (Sheegae), सिगे (Sige);
• Gujrati : रीठा (Reetha), चिकाकाई (Chikakai), शिकाकाई (Shikakai);
• Tamil: चिकेइक्केई (Chikeikkei), चिक्केई (Chikkei);
• Telugu: अरे (Araare);
• Marathi: शिकेकाई (Shikekai);
• Malayalam: चीयाकायी (Cheeyakayi),
• Arabic: शिकाकाई (Shekakai)

मात्र, आजच्या आधुनिक आणि धकाधकीच्या जगण्यात शिकेकाईने केस धुणे वेळ खाऊपणाचे लक्षण किंवा वेळेअभावी सोयीचे वाटत नसेल अशा सर्वांच्या समस्येवर आता उत्तम तोडगा निघाला असून ती आता शॅम्पूच्या रुपात बाजारात दाखल झाले आहे. त्यामुळे आपल्या केसांच्या सर्व तक्रारी दूर करण्यासाठी आपणही आता या शिकेकाई शॅम्पूचा सहज वापर करू शकता.

आयुर्वेदानुसार शिकेकाई ही एक अशी जडीबुटी आहे जी केस आणि त्वचेसाठी फायदेशीर तर आहेच. पण, अनेक रोगांवर औषध म्हणूनही वापरली जाते.

(सोप-पॉड ट्री) अर्थात शिकेकाई

ही एक उपयुक्त काटेरी वेल. शिकेकाई ही फॅबेसी कुलातील वनस्पती असून तिचे शास्त्रीय नाव अ‍ॅकेशिया रुगेटा आहे. तिचे मूलस्थान आशिया असून भारत, चीन, मलेशिया, म्यानमार या देशांत ती आढळते. भारतात मध्य आणि दक्षिण प्रदेशांत तसेच महाराष्ट्रात सह्याद्रीच्या घाटात शिकेकाईची वेल आढळते.

याच्या शेंगा कुटुन डोक्यास लावतात. बाभूळ, खैर व हिवर इत्यादींशी शिकेकाई समवंशी असल्याने त्यांच्या अनेक शारीरिक लक्षणांत सारखेपणा आढळतो. ह्या वनस्पतींच्या अ‍ॅकेशिया ह्या प्रजातीतील एकूण ७०० जातींपैकी भारतात फक्त सु. २५ आढळतात. शिकेकाईचे खोड जाडजूड असून फांद्यांवर लहान पांढरट ठिपके व टोकास वाकडे लहान काटे असतात. पाने एकाआड एक, संयुक्त व पिसासारखी असून मध्यशिरेवर बारीक वाकडे काटे व देठाच्या मध्यभागी खालच्या बाजूस ग्रंथी असतात. दलांच्या ४-८ जोड्या व दलकांच्या १०-२० जोड्या असतात. फुले गोलसर झुपक्यात येतात. ती लहान व पिवळी असून मार्च ते मे महिन्यांमध्ये येतात. फुलांची संरचना व इतर

 

सामान्य शारीरिक लक्षणे लेग्युमिनोसी कुलात (अथवा शिंबावंत कुलात) व मिमोजॉइडी अथवा शिरीष उपकुलात वर्णन केल्याप्रमाणे असतात. शुष्क फळ (शेंग) चपटे, जाड, ७•५-१२•५ X २-२•८ सेंमी., लालसर पिंगट, सुरकुतलेले व काहीसे गाठाळ असते. बिया ६-१०, काळ्या व गुळगुळीत असून फळे तडकून त्या बाहेर पडतात.

 

शिकेकाईचे खोड जाडजूड असून फांद्यांवर लहान पांढरट ठिपके आणि टोकाला वाकडे लहान काटे असतात. खोडाला आधार मिळाला की त्याच्या आधाराने ते वाढत दूरवर पसरते. शिकेकाईच्या वेलीच्या जाडजूड खोडामुळे आणि पसाऱ्यामुळे तिला महालता (लायना) असेही म्हणतात. पाने एकाआड एक, संयुक्त व पिसांसारखी असून पर्णिका लहान असतात. मध्यशिरेवर बारीक वाकडे काटे व देठाच्या मध्यभागी खालच्या बाजूस ग्रंथी असतात. दलांच्या ४–८ जोड्या व दलकांच्या १०–२० जोड्या असतात. फुलोरा गोलसर झुपक्यासारखा (स्तबकासारखा पुष्पविन्यास) असून फिकट गुलाबी रंगाचा असतो. फुलोऱ्यातील फुले लहान, बहुलिंगाश्रयी (एकाच वनस्पतीवर येणारी द्विलिंगी व एकलिंगी फुले) असून ती मार्च ते मे महिन्यांत येतात. शुष्क फळ (शेंग) चपटे, जाड, ७.५–१२.५ X २–२.८ सेंमी., लालसर पिंगट, सुरकुतलेले व काहीसे गाठाळ असते. बिया ६–१०, काळ्या व गुळगुळीत असून शेंगा तडकून बाहेर पडतात.

इतर उपयोग:
शेंगा शीतल, मूत्रल असून वृक्क व मूत्राशय यांच्या विकारावर तसेच सुलभ प्रसूतीकरिता वापरतात. शेंगा पित्तशामक, कफोत्सारक, वांतिकारक (ओकारी करविणाऱ्या) व रेचक (जुलाब करविणाऱ्या) असतात. या वेलीची फळे, पाने व खोडाची साल वाळवून केलेले चूर्ण केशधावन (शाम्पू) म्हणून केस धुण्यासाठी वापरतात. सालीमध्ये भरपूर प्रमाणात सॅपोनीन असते. त्यामुळे शिकेकाई पाण्यात कालवल्यावर फेस निर्माण होतो. शिकेकाईच्या नियमित वापरामुळे केसातील खाज व कोंडा नाहीसा होतो. केस मुलायम होऊन केसांना नैसर्गिक चकाकी येते. केसगळती थांबून केसांची वाढ चांगली होते. केसातील उवांचा, लिखांचा नाश होतो. शिकेकाई केसांप्रमाणेच त्वचेसाठी देखील फायदेशीर आहे. भारतात विशेषेकरून एक आयुर्वेदिक औषधी वनस्पती म्हणून शिकेकाईचा मोठ्या प्रमाणात उपयोग केला जातो.

उपयोग:
• शिकेकाईची पूड पाण्यात उकळून स्नानाकरिता वापरतात.
• केसातील दारुणा व उवा यांचा त्यामुळे नाश होतो आणि केसांची वाढ चांगली होते.
• त्वचा कोरडी पडत नाही. रेशमी व गरम कपडे आणि डाग पडलेली चांदीची भांडी व उपकरणे धुण्यास ती पूड चांगली असते.
• खोडाची साल ही मासे पकडण्याची जाळी व दोर रंगविण्यास आणि त्यांचा टिकाऊपणा वाढविण्यास वापरतात.
• हळद व शिकेकाईची पाने यांपासून हिरवा रंग मिळतो.
• कोवळ्या पानांची चटणी (मीठ, चिंच व तिखट घालून केलेली) अथवा पाने काळ्या मिरीबरोबर खाण्यास काविळीवर चांगली; पानांचा रस आंबट व सौम्य रेचक आणि हिवतापावर गुणकारी असून शेंगांचा काढा पित्तनाशक, कफोत्सारक (कफ पातळ करून पाडून टाकणारा), वांतिकारक (ओकारी करविणारा) व रेचक (जुलाब करविणारा) असतो.
• शिकेकाईची पूड घालून केलेले मलम त्वचारोगांवर लावतात.
• चीनमध्ये व जपानात मूत्रपिंडाच्या व मूत्राशयाच्या विकारांवर शेंगा वापरतात.
• बिया सुलभ प्रसूतीकरिता देतात.
• गुरांना विषबाधा झाल्यास शिकेकाई बियांसह ताकात वाटून पाजावी.
• बाजारात शिकेकाईची सुगंधी पूड मिळते.
• शिकेकाईचे काही गुणधर्म रिठ्याप्रमाणे असतात कारण शेंगात सॅपोनीन हे ग्लायकोसाइड ५% असते. शिकेकाईयुक्त साबण बाजारात उपलब्ध आहेत.
सप्तला’ ह्या नावाने सुश्रुतसंहितेत शिकेकाईचा निर्देश शाकवर्गात केलेला आढळतो.
शिककाई म्हणजे काय?
• शिकाकाई म्हणजे ” केसांसाठी फळ ” हा पारंपारिक भारतीय आयुर्वेदिक औषधाचा एक भाग आहे. ही एक औषधी वनस्पती आहे जी विशेषतः केस गळणे आणि कोंडा नियंत्रित करण्यासाठी वापरली जाते.

• शिकाकाईचा वापर अनेक शैम्पू आणि स्थितींमध्ये सॅपोनिन्सच्या समृद्ध सामग्रीसाठी केला जातो . हे नैसर्गिक फोमिंग एजंट हळूवारपणे टाळू स्वच्छ करते आणि केसांचे निरोगी वातावरण राखते. तसेच, या “केसांसाठी फळ” चे अँटीफंगल आणि बॅक्टेरियाच्या वाढीस प्रतिबंध करणारा पदार्थ गुणधर्म खाज सुटलेल्या किंवा चिडलेल्या टाळूवर नियंत्रण ठेवतात.

• शिकाकाई केसांना सूक्ष्म गडद रंगाची छटा जोडते . शिकाकाईमध्ये कमी pH देखील आहे, ज्यामुळे ते एक उत्कृष्ट नैसर्गिक क्लींजर बनते जे केसांना नैसर्गिक तेल काढून टाकत नाही. त्यातील सॅपोनिन्स टाळू आणि केस हळुवारपणे स्वच्छ करतात शिककाई म्हणजे काय?

• हा पारंपारिक भारतीय आयुर्वेदिक औषधाचा एक भाग आहे. ही एक औषधी वनस्पती आहे जी विशेषतः केस गळणे आणि कोंडा नियंत्रित करण्यासाठी वापरली जाते. कोणते चांगले आहे, शैम्पू की शिकाकाई?

• शिकाकाईमध्ये नैसर्गिक सॅपोनिन्स असल्यामुळे, त्याला अनेक बाटलीबंद शैम्पूचे कठोर रसायने वापरण्याची गरज नाही . याचा अर्थ ते तुमचे केस नेहमीच्या शॅम्पूप्रमाणे काढणार नाहीत आणि तुम्ही ते अधिक वारंवारतेने वापरू शकता आपल्यापैकी बहुतेकांना लांब आणि दाट केस हवे असतात आणि त्यासाठी आपण अनेक पद्धतींचा अवलंब करतो. केस नियमितपणे ट्रिम करणे, हेअर मास्क लावणे आणि डीप कंडिशनिंग ट्रीटमेंट सारख्या सर्व उपायांचा अवलंब केला जातो. पण, तरी देखील जर तुम्हाला फायदा होत नसेल आणि तुमची केसांची वाढ खुंटली असेल तर आम्ही तुमची समस्या समजू शकतो कारण अनेक लोकांना या समस्येचा सामना करावा लागू शकतो.

शिकेकाईमध्ये असलेले पोषक घटक:
शिकेकाईमध्ये व्हिटॅमिन ए, व्हिटॅमिन सी, व्हिटॅमिन के आणि व्हिटॅमिन डी सारखे अँटिऑक्सिडंट्स आणि शिकेकाईमध्ये ल्युपॉल, स्पिनॅस्टरॉल, लॅक्टॉन यासारखे घटक आहेत. जे केसांच्या आरोग्यासाठी काम करतात व केस मजबूत करतात.

केसांसाठी शिकेकाईचे फायदे:
केसांच्या वाढीस प्रोत्साहन देते
• टाळूला निरोगी बनवते
• डोक्यातील कोंडा कमी करते
• केस मऊ करते
• जाड आणि मजबूत केसांसाठी लाभदायक
• फाटे फुटलेल्या केसांसाठी
• केसांना चमकदार बनवण्यास करते मदत

1. केसांच्या वाढीस प्रोत्साहन देते, केस गळणे तुम्हाला निद्रानाश देते का? शिकेकाई, नैसर्गिक रित्या केस साफ करते. तुमच्या केसांच्या वाढीस मदत करते. हे कोणत्याही जनरल स्टोअरमध्ये किंवा ऑनलाइन सहज उपलब्ध आहे. त्यात अँटिऑक्सिडंट असतात, जे मुक्त रॅडिकल्सशी लढण्यास मदत करतात जे तुमचे केस आणि टाळू खराब करण्यापासून वाचवतात.

2. टाळूला निरोगी बनवते निरोगी टाळू केसांची वाढ वाढवते. शिकेकाईमध्ये अँटी-बॅक्टेरियल आणि अँटीफंगल गुणधर्म आहेत. हे टाळूमधील जळजळ कमी करते आणि त्याचे आरोग्य सुधारते. तसेच टाळूची पीएच पातळी राखण्यास मदत करते, ज्यामुळे केस निरोगी राहतात.

3. शिकेकाई डोक्यातील कोंड्याशी लढण्यास मदत करते शिकेकाईमध्ये अँटीफंगल गुणधर्म असतात जे कोंडा टाळण्यास मदत करतात. हे केसांच्या कूपांमध्ये अडकण्यासारख्या समस्यांना प्रतिबंधित करतात. ज्यामुळे केसांची वाढ खुंटते. शिकेकाई कोरडे केस आणि खाज कमी करण्यास देखील मदत करू शकते.

4. शिकेकाई केस मऊ करते शिकेकाई पावडर शिकेकाई शॅम्पू किं-वा हेअर मास्कच्या स्वरूपात वापरल्याने केस मऊ आणि लवचिक बनण्यास मदत होते. शिकेकाई शॅम्पू वापरल्याने केसांच्या टोकांना इजा होत नाही, ज्यामुळे केस मऊ आणि सॉफ्ट राहतात आणि ते निर्जीव दिसत नाहीत.

5. मजबूत केसांसाठी केसांसाठी शिकेकाई वापरल्याने केस जाड आणि मजबूत होण्यास मदत होते. हे केसांची मुळे मजबूत करते, तुटणे टाळते आणि केस दाट बनवते. आपण ते शॅम्पू किंवा मास्क म्हणून वापरू शकता.

6. शिकेकाईमुळे केस दुभंगणे कमी होतात केसांचे रासायनिक उपचार, सरळ करणे आणि फ्री-रॅडिकल्सचे उत्पादन यामुळे केसांचे टोक फुटू शकतात. एकदा स्प्लिट एन्ड्स झाले की, ते दुरुस्त करण्यासाठी केस कापण्याशिवाय दुसरा कोणताही मार्ग नसतो. त्यानंतरही, तुमचे केस परत वाढल्यावर ते परत येऊ शकतात.

7. शिकेकाई केसांना चमकदार बनवते शिकेकाईमध्ये सॅपोनिन्स, जीवनसत्त्वे आणि अँटिऑक्सिडंट्स भरपूर असतात. ज्यामुळे तुमचे केस चमकदार होतात. शिवाय, हे नैसर्गिक क्लींजर केसांवर कठोर रसायनांप्रमाणे परिणाम करत नाही. परंतु, नुकसान होण्यापासून संरक्षण करते, केसांचा पोत सुधारते आणि चमक टिकवते. अशा परिस्थितीत शिकेकाई तुम्हाला या समस्येपासून वाचवू शकते. हे हेअर क्लीन्सर अँटिऑक्सिडंट्समध्ये समृद्ध आहे जे केसांचे नुकसान होण्यापासून वाचवते. शिकेकाई तुमच्या टाळूमध्ये सेबम सोडण्यास देखील मदत करते, जे केसांना आर्द्रता देते आणि फाटणे टाळण्यास मदत करते.

8. शिकेकाई पावडर सर्वच प्रकारच्या केसांना पोषण देते. केसातला कोंडा, केस गळणे यावर शिकेकाई हा रामबाण उपाय मानला जातो. याव्यतिरिक्त हे केसांना चमकदार बनवण्यासोबतच केसांतील उवांसाठीही शिकेकाई उत्तम औषध म्हणून उपयोगी ठरते.

9. शिकाकाईमध्ये कंडिशनिंग गुणधर्म असतात. त्यामुळे केसांना चमक आणि मुलायमता प्राप्त होते. हे केसांमधील गुंता कमी करण्यास आणि केसांना अधिक प्रबंधनीय (मॅनेजेबल) बनविण्यात मदत करू शकते.

10. शिकेकाईमध्ये अँटी बॅक्टेरिअलचे गुणधर्म आहेत. ज्यामुळे सुरकुत्या मुरुमे आणि वृद्धत्वाची लक्षणे कमी होण्यास मदत मिळते.

11. झाडाचा पाला व शेंगाचा काढा पित्त कमी करण्यावर उपयोगी आहे. सूज, वात व कफ यांवरही शिकेकाई उपयुक्त आहे.

12. शिकेकाईचा मानवी त्वचेवर तसेच रेशमी कपडे, लोकरीचे धागे यांवर अनिष्ट परिणाम होत नाही.

13. शिकेकाईची पूड करून त्वचेवर घासल्यास त्वचा नितळ, मुलायम व चमकदार बनते.

14. शिकेकाईच्या नियमित वापरामुळे केसातील खाज व कोंडा नाहीसा होतो. केस मुलायम होऊन केसांना नैसर्गिक चकाकी येते. केसगळती थांबून केसांची वाढ चांगली होते. केसातील उवांचा, लिखांचा नाश होतो.

15. सुश्रुतसंहिता तथा योगरत्नाकर मद्धे ह्यांच्या फळाचा उपयोग सर्पदंशावर होतो असा उल्लेख आहे.
केसांसाठी शिकेकाई कशी वापरावी? शिककाई पावडर घ्या आणि पाण्यात मिसळा. या मिश्रणाने तुमच्या टाळूला मसाज करा. काही मिनिटे राहू द्या आणि त्यानंतर ते धुवा. हे तुमच्या केसांना चांगला पोत आणि योग्य चमक प्रदान करते.

शिककाई साबणाचा उपयोग-
शिककाई साबण त्वचा आणि केसांशी संबंधित समस्या हाताळण्यासाठी योग्य आहे. हे डोक्यातील कोंडा कमी करते आणि कोरड्या टाळूच्या समस्येचा सामना करते. टाळूला मॉइश्चरायझिंग आणि चांगले हायड्रेटेड ठेवल्याने, शिककाई साबण तुमचे केस विपुल आणि चमकदार बनतात. केसांची मुळं मजबूत होतात आणि केस गळण्याची समस्या दूर होते.

केस धुण्यासाठी शिकाकाई चांगली आहे –
शिकाकाईचा वापर अनेक शैम्पू आणि स्थितींमध्ये सॅपोनिन्सच्या समृद्ध सामग्रीसाठी केला जातो . हे नैसर्गिक फोमिंग एजंट हळूवारपणे टाळू स्वच्छ करते आणि केसांचे निरोगी वातावरण राखते. तसेच, या “केसांसाठी फळ” चे अँटीफंगल आणि बॅक्टेरियाच्या वाढीस प्रतिबंध करणारा पदार्थ गुणधर्म खाज सुटलेल्या किंवा चिडलेल्या टाळूवर नियंत्रण ठेवतात.

शिकाकाई केसांना सूक्ष्म गडद रंगाची छटा जोडते . शिकाकाईमध्ये कमी pH देखील आहे, ज्यामुळे ते एक उत्कृष्ट नैसर्गिक क्लींजर बनते जे केसांना नैसर्गिक तेल काढून टाकत नाही. त्यातील सॅपोनिन्स टाळू आणि केस हळुवारपणे स्वच्छ करतात. कोणते चांगले आहे, शैम्पू की शिकाकाई?
शिकाकाईमध्ये नैसर्गिक सॅपोनिन्स असल्यामुळे, त्याला अनेक बाटलीबंद शैम्पूचे कठोर रसायने वापरण्याची गरज नाही आणि तुम्ही ते अधिक वारंवारितेने वापरू शकता.

केसांचे आरोग्य निरोगी ठेवण्यासाठी केसांना आतून पोषण देणे सुद्धा फार महत्वाचे आहे. तसेच केसांच्या चमकदार वाढीसाठी केमिकल युक्त शॅम्पू वापरण्यापेक्षा शिकेकाईचा वापर करा.

अशी ही स्त्रियांना व पुरुषांना पण केसांसाठी उपयुक्त शिकेकाई.

डॉ. दिलीप केशव कुलकर्णी
मोबा: ९८८१२०४९०४
१७.१२. २०२४