‘साहित्यिक’ ज्ञानेश्वर आणि वाङ्मयीन भाषा–वैविध्य व त्या अनुषंगानें एकाच रचनाकाराच्या भिन्नभिन्न भाषास्वरूपाची , (आणि अन्य क्षेत्रातील सृजनशील व्यक्तीँची) उदाहरणें यांची ओळख करुन देणारे सदर….
विभाग – ३ – क :
- कबीर :
कबीराचा काळ हा एकनाथांच्या थोडा आधीचा आहे. ( कबिराच्या मृत्यूनंतर एकनाथांचा जन्म आहे). कबिराच्या स्वत:च्याच म्हणण्याप्रमाणें तो (रूढ अर्थानें) अशिक्षित होता. तो म्हणतो –
‘मसी कागज़ छुयो नहीं । कलम गह्यो नहीं हाथ । ( आपली मराठी संतमंडळी, चोखा मेळा, सावता माळी, जनाबाई, हीसुद्धा रूढ अर्थानें अशिक्षित होते असणार. मात्र, पारमार्थिक भक्त व संत होण्यासाठी ‘रूढ शिक्षण’ मिळालें नाहीं तरी कांहींही फरक पडत नाहीं, त्यांच्या क्रायटेरिया भिन्न आहेत). कबीरानें दोहे, साखी, पद, भजन, सबद, उलटबासियाँ, ग़ज़ल, वगैरे विविध प्रकारच्या रचना केलेल्या आहेत. आपण थोडीशी उदाहरणें पाहूं या.
खालील रचना आध्यात्मिक आहेत –
- पंषी उड़ानी गगन कूँ , प्यंड रह्या परदेस ।
पाँणी पीया चंच बिन, भूलि गया यहु देस ।। … (साखी)
- जल में कुंभ, कुंभ में जल है, बाहर भीतर पानी
फूटा कुंभ , जल जलहिं समाना, यह तथ्य बुझौ गियानी ।।
- माटी कहे कुम्हार से, तू क्या रौंदे मोय
इक दिन ऐसा आयगा, मैं रौंदूँगी तोय ।।
- झीनी झीनी भीनी चदरिया ।
- दुई जगदीश कहाँ तैं आयौ, कहूं कौने भरमाया ?
अल्ला राम करीम केशव हरि हज़रत नाम धराया । …
‘उलटबाँसी’ : गोरखनाथ, अमीर खुसरो यांनी ‘उलटबासियाँ’ लिहिलेल्या आहेत. मात्र, सर्वाधिक प्रसिद्ध आहेत कबीराच्या. या पारमार्थिक पण कूट रचना आहेत.
- तरुबर पर इक मछली ब्याई
पकड़ बिलावें मुर्गी खाई ।
*(मुक्ताबाई व एकनाथ यांच्यासुद्धा अशा ‘उलटबाँसी’ पद्धतीच्या रचना आहेत).
आतां या सर्वांच्या तुलनेत, कबीराचे हे कांहीं दोहे पहा –
- काँकर पाथर बाँध के मस्जिद लई चुनाय
ता चढ़ि मुल्ला बाँग दे, बहरा तेरा ख़ुदाय ?
- मूँड़ मुंड़ाए हरि मिलै, सब कोई लेय मूँड़ाय
बार बार तैं मूँड़ते, भेड़ न बैकुंठ जाय ?
- माला फेरत जुग भया, फिरा न मन का फेर,
कर का मनका डारि दे, मन का मनका फेर ।
इथें कबीरानें प्रचलित परंपरा-प्रथांवर कोरडेच ओढले आहेत, त्यामुळे भाषेची tone सुद्धां भिन्न आहे.
कबीराची एक ग़ज़ल पहा –
- हमन हैं इश्क़ मस्ताना, हमन से होशियारी क्या
रहे आज़ाद या जगसे हमन दुनिया से यारी क्या ।
न पल बिछुड़े पिया हमसे, न हम बिछुड़े पियारे से
उन्हीं से नेह लागी है, हमन को बेकरारी क्या ।
कबीराचें पद, भजन, सबद पहा –
- रहना नहीं , देस बिराना है ।
यह दुनिया कागज़ की पुड़िया, बूँद पड़े घुल जाना है ।। … (पद)
- मोको कहाँ ढूँढे बंदे, मैं तो तेरे पास में ।
खोजि होय तो तुरंत मिलिहौं पलभर की तलास में
कहें कबीर सुनो भाई साधो, मैं तो हूँ बिस्वास में ।। … (भजन)
- मन लागौ यार फ़क़ीरी में ।
आख़िर यह तन ख़ाक मिलेगा, कहाँ फिरत मग़रूरी में ?
कहत कबीरा सुनो भाई साधो, साहिब मिले सबूरी में ।। … (सबद)
पद, भजन, सबद, ग़ज़ल हे रचनाप्रकार गायले जाण्यासाठी असतात, याची पूर्ण कल्पना कबीराला होती, व त्यामुळेच त्यानें त्याप्रकारें रचना केल्या.
- अमीर खुसरो –
हा ज्ञानदेवांचा समकालीन होता. अल्लाउद्दीन खिलजीच्या देवगिरी-स्वारीत तो त्याच्याबरोबर होता असें म्हटलें जातें. तो चार सुलतानांच्या दरबारात महत्वाच्या पदांवर होता. तसेंच, तो निज़ामुद्दीम औलिया या सूफी संताचा शिष्य होता. त्याच्या अनेक रचना फारसीत आहेत. पण ज्या कांहीं ‘हिंदुई’त आहेत व कांहीं उत्तर-भारत भूभागातील बोलीभाषांमध्ये आहेत. त्या कांहीं आपण पाहूं या.
(त्या काळीं ‘हिंदी’ हें भाषिक नाम निर्माण झालेलें नव्हतें. ‘हिंदुई’ हें नांवही खुसरोनेंच प्रथम वापरलें. हिंदुई (हिंदवी) म्हणजे, ‘हिंदची’).
खुसरोचे कांहीं दोहे पहा –
- खुसरो पाती प्रेम की, उल्टी वाकी धार
जो उतरा सो डूब गया, जो डूबा, सो पार ।
- खुसरो सरीर सहाय है, क्यों सोवे सुखचैन ?
कूच नगारा साँस का बाजत है दिन रैन ।
- अपनी छबि बनाई के मैं तो पी के पास गई
जब देखी छबि पीहू की सो अपनी भूल गई ।
अमीर खुसरो व कबीर यांच्या दोह्यांच्या style मध्ये विलक्षण साम्य आहे. कबीरावर सूफी प्रभाव होताच, आणि त्याला अमीर खुसरोच्या रचना माहीत होत्या असणार.
खुसरोची एक ग़जल पहा, जिच्यात त्यानें प्रत्येक ओळ अर्धी फारसी व अर्धी ‘हिंदुई’त लिहिली आहे –
ज़े हाल मिस्कीं मकुन तग़ाफ़ुल, दुराये नैना बनाये बतियाँ
के ताबे हिज़्राँ नदारम ऐ जाँ, न लेहों काहे लगाये छतियाँ ।
छतियाँ, बतियाँ यावरून कुणाच्याही ध्यानात येईल की, इथें त्यानें बोलीभाषेचा उपयोग केलेला आहे (जसें उपरोक्त रचनांमध्येही त्यानें केलें आहे). मात्र इतरत्र कांहीं ठिकाणीं त्यानें हिंदुईच्या अशा रूपाचा उपयोग केला आहे, ज्याला १९व्या शतकापासून ‘खड़ी बोली’ म्हणूं लागले. ( ही भाषा खुसरोच्या काळीं दिल्ली-मेरठ या भागातील बोलीभाषा होती ).
- बहुत कठिन है डगर पनघट की
कैसे भर लाऊँ मधवा से मटकी
मेरे अच्छे निज़ाम पिया ।
- तीसों का सर काट लिया
ना काटा ना ख़ून किया । – (कूट) …. ( उत्तर – ‘नाखून’, नखें )
- पंडित प्यासा क्यों ?
गधा उदासा क्यों ? – (कूट) —- ( उत्तर – ‘लोटा न था’. इथें ‘लोटा’चे दोन अर्थ आहेत )
भिन्न प्रकारच्या रचना, वेगळ्या प्रकारची भाषा.
अशीच त्याची एक संभ्रमात्मक रचना पहा –
बखत बखत मोए वा की आस
रात दिना रहत ऊ मो पास
मेरे मन को सब करत है काम
ऐ सखि साजन ?, ना सखि !, राम ।।
किती रंजक पद्धतीनें पारमार्थिक अर्थ दाखवला आहे .
कांहीं रचना त्यानें गायल्या जाण्यासाठीच रचल्या आहेत, हें स्पष्ट आहे.
( खुसरो गायकही होता. त्यानें देवगिरीचा केशव नायक याचा गायनात पराभव केला, व त्याला आपल्यासंगें दिल्लीला यायला लावलें , अशी आख्यायिका आहे).
पहा –
- अम्मा मेरे बाबा को भेजो री – कि सावन आया
बेटी तेरा बाबा तो बूढ़ा री – कि सावन आया । ….
- जो पिया आवन कह गए, अजहुँ न आए
अजहुँ न आए स्वामी हो ।
- मोहे चीर पायो निजामुद्दीन औलिया
निजामुद्दीन औलिया, अलाउदीन औलिया । …
ही तर कव्वालीच वाटते. कव्वाली हा प्रकार सूफींनीच पॉप्युलर केला. त्यामुळे सूफीपंथाच्या खुसरोनें कव्वाली रचली तर नवल नव्हे.
*निरीक्षण : गायल्या जाण्यासाठी त्यानें केलेल्या रचनांचा ‘घाट’ ( शैली / style) भिन्न आहे, हें लगेंच ध्यानात येतें.
– सुभाष स. नाईक
Subhash S. Naik
M – 9869002126 .
eMail : vistainfin@yahoo.co.in
– – –
LATTERATEUR DNYANESHWAR AND LINGUAL-VARIETY-Part – 3 – C
