जगाच्या पाठीवर मंचकरावांसाठी सर्वात कठीण काम म्हणजे ‘विचार करणे ‘ हेच होते , आणि वारंवार ते त्यांना करावे लागत असे . आत्ता हि ते आपल्या झुपकेदार मिशीचे डावे टोक चिमटीत धरून विचारमग्न झाले होते . चिंतेचे कारण होते कि ‘ भीमा काकीस अर्जेंट कसे बोलावून घावे ?’ असे काय कारण होते कि भीमा काकीस पाचारण करण्याची वेळ अली होती ?
त्याचे काय झाले कि सकाळी सकाळी गिरिजाबाईना फोडणीच्या वासाने ( म्हणजे त्यांनी तसेच सांगितले होते ) दोन उलट्या झाल्या होत्या ! थोडा वेळ विश्राम करून त्या परत घरकामात गुंतल्या होत्या . पण शेजारधर्माच्या आद्य नियमाप्रमाणे बारीक लक्ष ठेवून असलेल्या रा रा भुजंगरावांनी आपल्या चातुर्यचंपक कलिका पत्नीस, खबर काढण्याच्या उद्देशाने , गिरिजेच्या भेटीस रवाना केले .
“मंचकभौजी , आता गिरिजेच्या सोबतीसाठी कोणी तरी नातेवाईक बाई घेऊन या ! त्यांना आधाराची आणि सोबतीची गरज लागेल ! ” गिरिजेस भेटून भुजंगीणबाई परत जाताना म्हणाल्या .
” सोबत ? ती कशाला ? आम्ही आहोतच कि. ”
“अहो .तिला बहुदा ‘ दिवस ‘ गेले असावेत असा माझा अंदाज आहे ! बाई माणूस सोबतीला असेल तर मनातले सांगता येते . काही खावेसे वाटले तर ती तुमच्या पेक्षा त्या बाईकडे अधिक मोकळे पणे सांगू शकेल !”
“का ? गिरिजाबाई आम्हास पण सांगू शकतात ! अन आला दिवस जातोच कि त्यात काय विशेष ? गिरिजाबाईंचे दिवस काय जगावेगळे आहेत ?”
“भौजी ,तुम्हाला इतकंही कस काळात नाही ? आता तुम्ही ‘बाप ‘ होणार आहेत ! मला वाटत ते मी सांगितलं . आता तुमचं तुम्ही बघा . येते मी ,घरात काम पडलीत . ”
भुजंग वाहिनी निघून गेल्या .
मंचकरावानी गिरिजाबाईस हाक मारली .
“या भुजंग वाहिनी काय म्हणाल्या आम्हास नीटसे कळले नाही ! आम्ही असताना तुम्हास वेगळ्या ‘आधाराची आणि सोबतीची ‘ काय गरज आहे ? तुम्हास असे काय झाले आहे ? आणि आम्ही ‘ बाप ‘ होणार हे आमच्या आधी या भुजंगीणबाईस कसे काय कळू शकते ?” मंचकरावांनी गिरिजाबाईस विचारले . गरीजाबाईंच्या नाकाचा शेंडा ,हनुवटी आणि कपाळ आज चमकदार दिसत होते . चेहऱ्याचे ‘तेज ‘ म्हणतात ते हेच असावे !
गिरीजाबाईंसाठी काम कठीणच होते . मग बराचवेळ त्या ‘आई ‘होणार असल्याचे मंचकरावाना समजावून सागत होत्या . आणि हे समजावून सांगणे खूप गरजेचे पण होते . कारण शंका समाधानासाठी हा बाबा त्या दारुड्या झुकांड्याला पण विचारतो !
“आत्ता थोडासा उलगडा झाल्या सारखे आम्हास वाटतय ! तुमच्या माहेरची , या कार्यासाठी कोणी उपयुक्त व्यक्ती आहे का ?”
मूकपणे गिरीजाबाईनी सावकाश नकारार्थी मान हलवली .
” आमच्या माहितीत केवळ भीमा काकी आहेत ! त्यांना स्वतः चे मुल बाळ नाही . पण अनुभव दांडगा आहे ! कारण आमचे संगोपन त्यांनीच केले होते ! ”
येथे ‘भीमा काकी ‘ यांचा अल्प परिचय अनाठाई होणार नाही .
‘ माय मरो , अन मावशी उरो ! ‘असे म्हणतात . पण मंचकरावानची आई मेली , तिला बहिण भाऊ कोणीच नव्हते . अख्या कुटुंबात एकच स्त्री होती , ती हि ‘भीमा काकी ‘ ! लग्ना नंतर वर्षभरात हनुमत काका या भीमा काकीच्या जाचाला कंटाळून घर सोडून पळून गेला होता !भीमा काकीनी मंचकरावानचा अगदी आई सारखा प्रतिपाळ केला होता . आता हा प्रतिपाळ ‘सावत्र आई ‘सारखा होता ,यात त्या बिचारीचा काय दोष ?हे मंचकरावानचे भोग असावेत ! तरी ते भिमाकाकीस सांभाळत होते . गावा कडील मंचक वाड्यातले दोन खण त्यांना राहायला दिले होते . महिना हजार -दोन हजाराची मनी ऑर्डर पण करत असत . शेत मालातला हिस्सा तर भीमा काकी हक्काने घेत असे !असो . गीरीजेसाठी त्यांना बोलावणे गरजेचे होते . पण कसे ? याच विचारात मंचकराव अडकले होते .
कसे बरा निरोप पाठवावा भिमाकाकीस ? मोबाईलचा उपयोग नव्हता , काकी कडे मोबाईल नव्हता . इतरांच्या सांगण्यावर ती येणार नव्हती . तार -नाहीतर पत्र ?नकोच दोन्हीचा आजकाल भरोसा नाही .
‘अरेच्या असेच करू ! ‘ आत्ता सुचलेला उपाय खात्रीशीर होता . चार दिवसात भिमा काकी दत्त म्हणून उभी ठाकणार होती ! सोप्प होत . आज एक तारीख ,आज मंचकरावांची मनी ऑर्डर नाही पोहोंचली तर —— भिमाकाकी नक्कीच धडकणार होती !
000
” मंचक्या SSS ” दारातून पुकार झाला . आलम दुनियेत मंचकरावांना या नावाने हाक मारणारी एकमेव व्यक्ती होती, ती म्हणजे भीमा काकी ! शेवटी ती आलीच होती .
वय वर्ष साठीच्या पुढे कितीही . उंची साधारण पाच फूट ,उंची पेक्षा रुंदी काकणभर ज्यास्तच ! जाड भुवया , मांडी घालून बसल्या सारखे पसरट नाक . थोडक्यात मिश्या लावल्यातर ‘रावण ‘ अन बिन मिशाची ‘पुतना मावशी ‘ म्हणून मद्रासी सिनेमात खपून गेली असती !एकोणीशे सत्तावन्न -आठ्ठावनच गावरान मॉडेल !
“या या काकी घरात या . ” लगबगीने उठून मंचकराव सामोरे गेले .
“मेल्या , पैसे का नाही पाठ्वलेस ?मला यायचा जायचा फुकाचा त्रास झाला ! अन ‘ या घरात ‘ काय ? काही रीत – भात आहे का नाही ? तुकडा कोण ववाळून टाकणार ? तुझा बाप !”
“अहो , हंडाभर भात ठेवलाय शजवून ! अन ‘तुकडा ‘ काय ,चांगल्या चवडभर पोळ्या केल्यात कि —–!”
तेव्हड्यात घरातून गिरिजाबाई शिळ्या पोळीचा तुकडा आणि हातात पाण्याचा तांब्या घेऊन आल्याचं . त्यांनी काकीच्या पायावर पाणी घातले , पोळीचा तुकडा ओवाळून फेकून दिला .
” आता या घरात .” गिरिजाबाई अदबीने म्हणाल्या .
“हू ! बायकोला कळत हो तुझ्या . पोर गुणांची दिसतीय ! तरी पण मी घरात येणार नाही ! “काकी हटून बसली .
“पण का ? ” मंचकरावांनी बुचकुळ्यात पडून विचारले .
“मंचक्या , रोज पाण्यात भिजवलेले बदाम खात जा ! स्मरण शक्ती वाढेल ! गेल्या खेपेस ‘तुझ्या घराचा उंबरा ओलांडून घरात पुन्हा पाऊल टाकणार नाही ‘असा मी पण केला होता , तो मी कसा मोडणार ?”
“इतकाच ना ! दारातून नका येवू खिडकीतून या ! ”
“मेल्या तुझ्या घराच्या खिडक्या माझ्या मापाच्या नाहीत ! ” खिडकी कडे पहात भीमा काकी गरजली !
थोडा वेळ विचार करून मंचकराव घरात गेले . त्यांनी एक भक्कम घन आणला . दोन टोल्यात दाराच्या चौकटीतून उंबरा अलग झाला ! मग विजयी मुद्रेने भीमा काकीनचा गृहप्रवेश झाला !
०००
गिरिजेची सखोल चौकशी ,जेवणे खाणे ,वामकुक्षी आवरल्यावर काकींनी मंचकरावांना बोलाविले .
“मंचक्या , तुझी बायको पोटुशी आहे ! तिला काय काय डोहाळे लागतील माहित नाही . पण ते सगळे डोहाळे पुरवले पाहिजेत ! ”
“काकी ,हे डोहाळे काय भानगड असते अन ते पुरवायचे म्हणजे काय करायचे ?”
” अरे ठोंब्या , पोटातलं पोर आईला काही काही मागत असत . आंबट – चिंबट ,तर कधी चटक -मटक ,खमंग खावं वाटत . कधी मोकळ्या बागेत जावं वाटत ! थोडक्यात तिला म्हणजे गिरिजेला वाटेल ते खाऊ घालावे ,वाटेल ते करू द्यावे ! तिचे सगळे लाड पुरवावेत ! यालाच डोहाळे पुरवणे म्हणतात ! पण तू नको काळजी करुस . आता मी अली आहे ना ! मी गिरिजेस सांगून ठेवले आहे ‘ बाई ,तुला हवे ते मला सांग ,मी घेते मंचक कडून मागून ! ”
“का ? त्यांना आम्हास समक्ष सांगता येईल कि , काकी तुमची मध्यस्थि कशाला ?”
“तुला नाही कळायचं ! काही गोष्टी तुला सांगताना तिला संकोच वाटेल म्हणून माझी मध्यस्थि !”
” पण समजा तुमचे हे डोहाळे नाही पुरवले तर ?”
” माझे नाही ! तुझ्या बायकोचे ! डोहाळे नाही पुरवले तर होणाऱ्या लेकराचे कान फुटतात . ते भैर होत !”
” बापरे !असं असेल तर तुम्ही म्हणल तसे करू . पण लेकरू माझ्या सारखं धडधाकट आणि गिरिजाबाई सारखं गोर झालं पाहिजे . ”
” गुटगुटीत लेकरासाठी उद्या पासून तिच्या आहारा कडे मी जातीने लक्ष देणार आहे ! “शेवटी काकींनी निर्णय जाहीर केला .
दुसरे दिवशी पासून एक शेरा ऐवजी दोन शेर दुधाचा रतीब करण्यात आला . ‘ दूध पिल्याने लेकरू दुधासारखे गोरे होते !’ इति काकी . त्याच बरोबर केशर पण आणण्यात आला . ‘ केशराने लेकराचे ओठ आणि गाल गुलाबी होतात ‘ काकी उवाच !नंतर काकीच्या यादी प्रमाणे मंचकरावांनी जो ‘माल ‘ घरात आणून टाकला तो येणे प्रमाणे .
काजू गरे सव्वा शेर , बदाम सव्वाशेर , खारीक सव्वाशेर , म्हशीचे तूप सव्वाशेर , चारोळी गोडंबी सव्वाशेर , मनुका सव्वाशेर ,पिस्ता सव्वाशेर , अक्रोड सव्वाशेर . सुरवातीस यादी वाचून मंचकराव ‘काकी काय सत्यनारायण करणार आहे कि काय ?’ असे पुटपुटले होते .असो एकंदर काकींनी गिरिजेसाठी जी ‘सकस आहार योजना ‘ राबवली होती ती किती भव्य होती ,याची वाचकांना कल्पना यावी म्हणून हि ‘शॅम्पल ‘यादी दिली आहे . शिवाय मोसमीफळांचा ,आणि वाण सामानाचा बाजार वेगळा होता !
०००
एक दिवस मंचकराव चार सहा उचापती करून घरी परतले . दाराच्या ओट्यावर भीमा काकी ,लुगड्याच्या ओच्यात काही तरी घेवून खात बसल्या होत्या .
“काय खाताय काकी ?” मंचकरावांनी पुच्छा केली . तेव्हड्यात काकींनी तोंडात म्हणून फेकलेला बदाम पुढे आलेल्या दातावर बाउंस होऊन मंचकराव कडे उडाला ,तो त्यांनी चपळाईने कॅच केला ! त्यामुळे ‘शेंगदाणे खातीयय ‘म्हणण्याचा चान्स हुकला .
” बदाम खातीयय !” नाईलाजाने त्या म्हणाल्या
“खा ,खा . पण तुम्ही हे गिरिजाबाईंसाठी आणवले होते . त्या खातात कि नाही ?”
“कशाची खातेय ? पोटात अन्नाचा कण ठरत नाही ,बिचारीच्या ! जबरदस्त डोहाळे आहेत बाबा ! पण मीच अजून तिला बदाम खायला देत नाही !”
“का ?”
“अरे काही बदाम खऊट असतात ! काही कुजके असतात ! तर काही कडू पण असतात !मग कसे देणार ? त्या साठी आधी मी खाऊन पाहत होते !”
“असे असेल तर मग हरकत नाही . निघाले का काही खऊट , कडू बदाम ?”
” नाही ! एकही नाही ! सगळे चांगलेच होते ! अजून आणून ठेव , आता सगळेच संपले आहेत !”काकी पदर आणि साडी झटकत घरात निघून गेल्या .
बाकी काकी दूध पिल्याने ‘रंग दुधासारखा गोरा होतो ‘ म्हणतेते खरेच असावे . कारण काकींचा रंग उजळ होता !
०००
संध्याकाळी मंचकराव बाहेर अंगणात वारवाशी बसले होते . तेव्हड्यात इकडे तिकडे पाहत काकी त्यांच्या पाशी आल्या .
“मंचक्या , जरा कान इकडे कर ! “आणि त्या मंचकरावच्या कानात काहीतरी कुजबुजला .
” काय , बिडीचा कट्टा ?”बिडीचा चटका बसल्यागत मंचकराव बसल्या जागी उडाले .
“मेल्या ,ओरडू नकोस ! कोणीतरी तुझा पूर्वज पोटी येणार असे दिसतंय ! सकाळी गिरीजा ‘बिडी ओढावी वाटतेय !’ म्हणत होती !”
” अहो ,पण गर्भार पणात धूम्रपान म्हणजे —-”
” अरे डोहाळेच ते , त्याला इलाज नसतो !
” तरी —”
” कान फुटेल लेकरांचा ! ”
” ठीक ,देईन उद्या आणून . ”
” उद्या नको ! ‘तात्काळ ‘ मध्ये आत्ताच घेऊन ये ! ”
मंचकरावानी उंची फिल्टर असलेले सिगारेटचे पाकीट आणून काकींच्या हातावर ठेवले . काकींना चेहऱ्यावरचा आनंद लपवता आला नाही .
रात्री जेवणे झाल्यावरमागल्या अंगणातील तुळशी वृंदावनाच्या दिव्यावर धूम्रकण्डिका चेतवून भीमा काकींनी धूम्रपानाचा यथेच्छ आनंद घेतला . तुळशीवृंदावन या आनंदास केवळ साक्षीचा नव्हते तर ते भीमा काकीच्या पाठीशी होते . त्यालाच तर त्या टेकून बसल्या होत्या !
००००
” काकी , तुमचे गिरिजे कडे लक्ष आहे ना ? काल त्या ‘नीट झोप लागत नाही ‘अशी तक्रार करत होत्या . ” मंचकरावांनी काळजीच्या सुरत विचारले .
” आहे तर ! मला पण म्हणाली होती ! पण मेल्या तू कशाला तिला विचारायला गेलास ? गिरिजे पासून जरा लांबच रहात जा ! ”
“त्या मला चहा देताना सहजच —”
“कामाच्या रगाड्यात मी विसरले . तुला ते झोपीच सांगणारच होते ! कर कान इकडं !”
“एक ‘ चपटी ‘ ठेव देऊन माझ्या जवळ ! झोपताना चार चमचे देते ! मग बघ कशी म्हशी सारखी झोप लागेल गिरिजेला !अन हो, चांगली इंग्रजी आण , गावठी नको ! ”
मंचकरावांनी या कामात अनोखी चपळाई दाखवली होती . एक ‘ तुकडा ‘ त्यांनी स्वतः साठी पण गुपचूप फडताळात आणून ठेवला .
तेव्हा पासून शांत म्हशी सारखी झोप लागत होती ! अर्थात मंचकरावाना आणि भिमाकाकीला !
००००
आज गीरीजेच्या ‘डोहाळ्या ‘ प्रित्यार्थ भीमा काकीनी ‘सामिष ‘ भोजनाचा घाट घातला होता . सर्वत्र मटणाचा नुसता घमघमाट सुटला होता . पण गिरीजा मंचक्या आसपास घुटमळत असल्याचे भीमा काकीच्या नजरेतून सुटले नव्हते . शेवटी त्यांनी गिरिजेस टोकालेच .
” का ग गिरीजे ? काय पाहिजे ?”
” काही नाही . मला न सकाळ पासून —–”
“सांगा , सांगा गिरिजाबाई तुम्हास सकाळ पसन काय वाटतय ?”मंचकरावानी पण आग्रहाने विचारले .
“मला न — घोडीवर बसून वरात —-”
“बापरे , हे कसले डोहाळे ? —“मंचकराव अडखळत म्हणाले . लेकराचे पाय पाळण्यात दिसतात हे त्यांना एकून माहित होते . पण या लेकराचे पाय आईच्या पोटातूनच दिसायला लागले होते !
भीमा काकी चटकन भानावर अली .
“चल मंचक्या ,मेल्या तूच हो आता ‘घोडा ‘ ! ”
” अहो काकी —-“मंचकराव का ,कु करू लागले . पण भीमाकाकी खमकी होती . तिने जवळच्या खुंटी वरचा चाबूक काढून गिरिजेच्या हाती दिला !
“मंचक्या , हो चटकन ‘घोडा ‘ नाहीतर लेकरू भैर होईल ! ”
नाईलाजाने मंचकराव ओणवे झाले .
” मला ‘घोडा ‘ नको ‘ घोडी ‘ हवी ! अन वरात पण ! “गिरिजाबाई कुजबुजल्या . भीमा काकी आणि मंचकराव गिरिजाबाईच्या तोंडाकडे पहातच राहिले !
“काकी ,आता हो काय करायचे ? मी तुम्हास हतजोडून विनंती करतो , थोडा वेळासाठी तुम्हीच व्हा ना ‘ घोडी ‘ ! नाही म्हणू नका ! लेकराचे कान फुटतील ! ”
भीमा काकीची दातखीळ बसली होती !
शेवटी हो ना करता काकी ‘ घोडी ‘ झाली . मंचकरावानी पळी ने ताम्हण वाजवून वरतीचा बँड केला . गिरिजेने ‘ घोडी ‘ घरभर फिरवली . अधनमधन चाबूक पण वाजवला !
०००
कमरेला पट्टा बांधून खारवलेल्या शेंगदाण्याचा एक एक दाणा तोंडात फेकत , भीमा काकी एस टी च्या खिडकीत बसली होती . गीरीजेन चांगलच कंबरड मोडल होत ! तळपट येवो तिला अन त्या मचक्याला ! कंडक्टरने डबल बेल दिली , तसे ते उन्हात तापलेलं लाल धूड थरथरू लागल . गाडी निघण्याच्या बेतात होती .
“काकी , अहो तुमच हे गठुड घरीच विसर होत . “मंचकरावांनी ते गाठूड खिडकीतून काकीला दिल आणि गाडी निघाली .
सगळ समान तर घेतल होत . मग हे गाठूड कसल ? काकीला धीर निघेना ,त्यांनी ते सोडून पाहिलं . एका डब्ब्यात सुक्या मेव्याचा चार सहा पुरचुंड्या होत्या ! त्याच्या वर एक सिगारेटच पाकीट , अन एक बिडीचा कट्टा !बुडाला काही तरी जड लागत होत , काकीनी चापचून पहिले तर ‘ चापटी ‘ बाटली ! सगळ्यात वर एक कागदच चीटूर ! काकीनी ते उघडल .
‘ काकी , बारश्याला या ! गावाकडे मिळत नाही म्हणून तुमच्या ‘ डोहाळ्यांची ‘ अल्प सोया करीत आहोत ! ता. क. — आता उंबरठ्याची अडचण नाही . घराचा उंबरा काढून ठेवलेलाच आहे . तुम्ही आल्यानन्तर बसवेन ! ‘
भीमा काकींनी डबडबलेल्या नजरेने खिडकीतून मागे वळून पहिले . धुळीच्या लोटातून दूरवर हात हलवणाऱ्या ‘ मंचक्या ‘ची अंधुक आकृती दिसत होती !
इति चतुर्थ अध्याय ऑफ ‘मंचक माहात्म्य ‘ END -M !
— सु र कुलकर्णी.
आपल्या प्रतिक्रियांची वाट पहातोय . पुन्हा भेटूच . Bye .
