माझी माणसं – अंश्याबाई आज्जी

लातूरला बस स्टॅन्ड मागे पोचम्मा गल्ली आहे . अनुसूयाबाई तेथे राहायची . अख्खी पोचम्मा गल्ली तिला ‘अंशाबाई आज्जी ‘ म्हणायची . वय साधारण पासष्टी -सत्तरीच्या मध्ये कोठेतरी . ‘आज्जी ‘ कसली ती  पोचम्मा  गल्लीची  ‘बाप ‘ होती  ! चांगली  उंच धिप्पाड , मजबूत देहयष्टी ! अण्णा आमचे वडील अदमासे साडेपाच फूट पेक्षा थोडे उंच पण आज्जी त्यांच्या पेक्षा वित भर उंचच ! ती त्यांच्या दूरच्या नात्यातली ,  आजी . त्याकाळी माणसं जवळची होती ,भलेही नाती दूरची का असेनात ! नवरा गेल्यावर
भावकीतल्या लोकांनी हिला कंगाल करून टाकलं . जमीन जुमला हिसकावून घेतला . कोर्ट कचेऱ्या केल्या पण काही उपयोग झाला नाही . नाईलाजाने आमच्याकडे आली .

गल्लीत कोणी मेल कि ‘
” मड कुठाय ?” असा पुकार करत आज्जी  आधी पाहून येत असे  . आसपासच्या लोकांना काय वाटेल याचा फारसा विचार न करता ‘
” बर झालं शंकऱ्या मेला ! बायकुचा सूड खाल्ला मेल्यान  आयुष्यभर ! वकिलीत लोकांना अडवून नागवलं ! आता काय बरोबर नेलस रे ,चांडाळा ! ” असला शेरा मारून यायची. बरे कोणी  आज्जी ला अडवू  गेले तर ,
” तू बुरखुंडा येवडा होतास तवा पासून तुला पाहतेय ! मला काय वर तोंड करुन शहाणपणा सांगतोस ! ” म्हणून त्याचाच ‘ पंचनामा ‘ व्हायचा !त्या मुळे तिच्या नादी कुणी लागत नसे .

तिला स्वतःच मुलबाळ नव्हतं . तसा पोरांचा तिटकारा नव्हता ,पण पुळकाही नव्हता . अनुभवलेल्या आयुष्याने थोडे ‘कोरडे ‘ पण वागण्या बोलण्यात आले असावे . रडक्या पोरांची मात्र चीड होती .
“कोण भोकाड पसरलाय रे ?” असा आजीनं आवाज दिला कि थोराड पोर सुद्धा चिडीचूप व्हायची . त्याला हि एक कारण होते . एखाद्या आईने ‘बगा हो आजी ,डिगा हटवादी पणा  करतोय ‘ अशी तक्रार अली कि आजी झटक्यात उठायची , लांब ढांगा टाकत यायची , गप्पकन डिग्याला धरायची अन डोळ्यात तंबाखू पिळायची . आठ -दहा वर्षाचा डिग्या  इंगळी डसल्यागत नाचायचा .

तिचा मुक्काम कायम ढाळंजत असे . दुपारी बारा- एक झाला कि गार पाण्याने अंघोळ करायची. वसरीवर कोपऱ्यातल्या  चुलीवर तवा टाकायची . दोन जाड भाकरी , कारळ  – जवस ,असली एखादी चटणी त्यावर कच्च तेल . सोबत चार-दोन हिरव्या मिरच्या ! कधी बेसन तर कधी भरीत, पण सगळं तिखट जाळ ! असलंच ती मरे  पर्यंत जेवली ! कधी गोड धोड नाही कि कधी मऊसूत भाताची हाव केली नाही ! आमच्या घरात पण जेवली नाही . आपल्या स्वतःच्या हातानं करून खायची . गरमागरम कडी मात्र फार आवडायची . स्वयंपाक झाला कि तेथेच चुली जवळ जेवायला बसायची . चुलीतल्या आहाराचे कोळसे उलथण्याने बाहेर ओढून त्यावर थोरला काडीचा वाडगा ठेवायचा अन मग गत काळातील आठवणी सोबत सावकाश तास -दीड तास जेवायची . कारण जेवताना ती कोठेतरी हरवल्या सारखी वाटे . कदाचित नवऱ्या सोबत शेताच्या बांधावरच्या जेवणाची आठवण होत असावी !

भास्करबाप्पा ,आजीचे पती ,देखणे गृहस्थ होते . नीट -नेटके राहायचे . पांढरे फेक -कोंबड्याच्या अंड्या सारखे धोतर , पांढरी बाराबंदी अन कपाळाला पांढरे भस्माचे पट्टे . शिवभक्त . पण आजी फार देवभोळी नव्हती . पूजा  व्रत -वैकल्ये , तिला जमली नाहीत आणि तिने कधी लोकलज्जेस्तव केलीही नाहीत ! ‘ मला सोंग ढोंग नाय जमत ‘ म्हनणायची . फार लहर आलीतर मारुतीच्या देवळात जाऊन , ‘भीमरूपी — म्हणायची , नाहीतर झोपताना ‘कैलास राणा — ‘ बस . देव माणसात असतो किंवा माणसाच्या रूपाने अडचणीला धावून येतो , हे तिचे मत होते . आषाडी -कार्तिकीच्या वारकऱ्याला पिठलं भाकरी मात्र  तिने कधी चुकू दिली नाही . आमचे अण्णा गमतीने म्हणायचे ,
” आजी , आग ते वारकरी पांडुरंगा साठी नाहीतर, तुझ्या पिठलं भाकरी साठी वारी करतात !”

आजीला बसून खाणारे किंवा खाऊन बसणारे आवडायचे नाहीत . मूठभर जोंधळे सकाळच्या परी वासुदेवाच्या झोळीत टाकताना सुद्धा ‘ काय तर काम धंदा कर कि बाबा , किती दिवस असं मागत फिरणार ‘ असे सुनावत असे .
“अक्का , मला कोण कामच देत नाय ! ” एके दिवशी तो वासुदेव म्हणाला
“असं व्हय , मग ये आमच्या रानात ,तण काढायला ! दिन कायतरी  तुला ! “आज्जी म्हणाली .
दुसऱ्या दिवशी पासून त्या ‘ वासुदेवाने ‘ आजीचे घर वर्ज केले !

गावातल्या लेकी -सुनांना आजीचा मोठा आधार वाटायचा . दुपारी तिपरी पाणवठ्यावर , नदीला धुणं धुताना , ‘अंनश्या ‘ असली का काम कस बिनघोर असायचं . कोण्या टग्याची मजाल व्हायची नाही वाकड्या नजरेनं पाहायची ! चार -दोन जणांना आजीचा झटका बसला होता . मागे एकदा, एका टोळभैरावाने एकटी बघून नदी काठी तिची खोड काढली होती . दोन -चार दिवसांनी तो लंगडत काठीच्या आधारानं चालताना लोकांना दिसला. ‘बैलांन ढुशी दिली ‘ म्हणूं सांगितलं .
” बैलांन नाय , अंशाबाईंनी भिक्याला जी ढुसणी दिली म्हणता , गडी कोलमडलाच नदीकाठच्या गोट्यात! लागूंलाग तीन कचकावून त्याच्या पायावर पाय दिला ! काटूक मोडल्यागत आवाज आला ! वर मानती कशी ‘ पुन्ना अशी आगळीक केलीस , तर अश्या जागी पाय दिन कि तुज्या पन्नास एकराला अन दोन वाड्याला वारस वाटीत घ्यावा लागन !’ जहामर्द बाई हाय ! मानलं बा  आपुन !”त्याच संध्याकाळी गांज्याच्या तारेत म्हादबा बरळला होता !
तेव्हा पासून गावात कोणाचं लग्न झाले कि ‘ पोरीकड जरा लक्ष असुद्या ‘ अशी विनंती पोरीचा बाप नवरदेवाला आणि अंशाबाईला सुद्धा करायचा !

आजीच्या वयाच्या म्हणजे साठी पार बहुतेक बाया ‘सोवळ्या ‘ होत्या . क्षोर केलेले डोकि  लाल किंवा पांढऱ्या  नऊ वार साड्यांच्या  , घट्ट कानामागून घेतलेल्या, पदरानी झाकलेली असत . पण आमच्या आजीचा ,तांब्या एवढा बुचडा ! , नवरा गेला तेव्हा ती असेल चाळीशीच्या आसपास . शेतात गड्याच्या बरोबरीने राबायची . ताकतीला अन मेहनतीला तोडीस तोड ! घरातल्या आणि गावातल्या साळकाया -माळकायानी  ‘सोवळी ‘ हो म्हणून घोशा लावला . साम -दाम -दंड -भेद सारे झाले . तिने कशालाच भीक घातली नाही ! आजीने केशवपनास स्पष्ट नकार दिला ! त्याकाळी ते खूप धाडसाचे होते !  शेवटी बळजबरीने एक नाव्ही तिच्या खोलीत सोडला ——पण झाले भलतेच . तिने तंबाखूचा तोबरा भरला होता . मागचा पुढचा विचार न करता तिने तो त्याच्यात थोबाडावर थुंकला ! त्याच्या डोळ्यात आग पडली !तो डोळे चोळूत बोंबलू लागला ! माणसे धावली पण त्यांना थोडा उशीरच झाला होता ! तोवर त्याच्या हातातला वस्तरा घेऊन जमेल तेवढे त्याच टाळकं खरडलं होत !

ती आता खूप थकली होती . संध्याकाळी वाड्याबाहेरच्या प्रशस्थ ओट्यावर पुढ्यात रंगोबाच्या धाकट्या पोराला (म्हणजे मला ) घेऊन बसायची . संध्याकाळी लपाछपी खेळणारी , हुन्दडणारी पोर विझल्या डोळ्यांनी पाहायची . तिची माझ्यावर खूप माया होती . ‘ हा ‘आमचे ‘हे ‘ आहेत ! याचे डोळे बघ त्यांच्या सारखेच आहेत !आणि धारदार नाक सुद्धा ! माझ्यात जीव अडकला असलं , अन मी येत नाही म्हणून हेच आलेत ! माझ्या साठी !’

तिच्या ‘ धाडसी ‘धडपडीच्या  कथेचे तुकडे माझ्या आई कडून ऐकले . ते विसंगत तुकडे जोडण्याचा मी प्रयत्न केलाय . मला ती अजिबात आठवत नाही , मला आठवतोय तो तिचा खरखरीत मायाळू हात , हलकेच पाठीवरून फिरणारा !
— सुरेश कुलकर्णी

—आपल्या प्रतिक्रियांची वाट पहातोय . Bye पुन्हा भेटूच