मी आणि डॉ काशिनाथ घाणेकर

ज्येष्ठ रंगकर्मी, लेखक, सडेतोड स्वभावाचा सरळ मनाचा माणूस आणि उत्कट कलाप्रेमी श्री रमेश भिडे यांची माझी दूरध्वनी ओळख अगदी आता, म्हणजे गेल्या पाच सहा महिन्यांतली , आणि ती सुध्दा त्यांनीच आवर्जून फोन केल्यामुळे झालेली. मी लेखन करतो, ते किती चांगलं असतं, वाचकांना किती भावतं नाही सांगता येणार पण या लेखनामुळे माझा अनेक मोठ्या…. मोठ्या म्हणजे वयासोबत व्यासंग, प्रतिभा, स्वभाव, कीर्ती, माणूसपण इ. अनेक गोष्टींनी मोठ्या असलेल्या व्यक्तींशी गाढ परिचय मात्र झाला. असो,

त्यानंतर मात्र मधून मधून आमच्या दूरध्वनी गजाली होऊ लागल्या. अर्थात ओळख होण्यापूर्वी रमेश भिडे या व्यक्तीमत्त्वाबद्दल, ते सादर करत असलेल्या “मी आणि डॉक्टर काशिनाथ घाणेकर” या एकपात्री रंगावृत्ती बद्दल थोडीफार कल्पना होती, परंतु याच शीर्षकाने प्रसिद्ध झालेलं त्यांचं पुस्तक आणि रंगावृत्ती वाचण्याचा पहाण्याचा योग आला नव्हता. काही दिवसांपूर्वी त्यांचा गावाहून म्हणजे मुटाटहून फोन आला. म्हणाले,
“बाहेर आल्यामुळे रेंज मिळाली म्हणून फोन केला, घरात रेंज मिळत नाही.”

बोलताना पुस्तकाचा संदर्भ आला, आणि मी, पुस्तक मला कुरियर करण्याबद्दल त्यांना सांगितलं. रमेशजीनीही मुंबईत येताच आठवणीने पुस्तक पाठवलं जे १५ जुलैला माझ्या हातात आलं. वेळ न दवडता, कुरियर उघडलं आणि सुबक बांधणीचं, सुंदर कव्हरपेजने सजलेलं पुस्तक त्यातून बाहेर आलं. फारसा वेळ न घालवता, पुस्तक उघडून वाचायला सुरवातही केली, आणि मध्ये फक्त जेवणासाठी ब्रेक घेऊन रात्री बारा वाजेपर्यंत वाचून पूर्ण केलं. या वाक्याचा अर्थ, पूर्ण केलं एकदाचं असा मात्र अजिबात नाही, अगदी मनापासून सांगायचं तर मिटून खाली ठेवावं असं वाटलंच नाही.

ज्ञानदा असा ज्यांचा मी ज्यांचा उल्लेख मी माझ्या लेखांमधून करतो त्या धनश्री लेले यांची अप्रतिम प्रस्तावना आणि रमेशजींचं मनापासून सविस्तर उमटलेलं मनोगत वाचताना किती सुहृदांचे निरपेक्ष हात या पुस्तकाला लाभले याची जाणीव होत असताना हे ही लक्षात आलं की रमेश भिडे यांच्याशी किती माणसं जोडली गेेली आहेत.

सर्वप्रथम या पुस्तकाने मला रामचंद्र वर्दे या आजवर, देहाची तिजोरी भक्तीचाच ठेवा या आम्ही जातो अमुच्या गावा या चित्रपटातील गीताने स्मरणात राहिलेल्या ज्येष्ठ अभिनेत्याबद्दल खूप काही समजलं, आणि king maker गुरू कसे असतात हे रमेशजींच्या शब्दांमधून समजून गेलं.

“मी आणि डॉ.काशिनाथ घाणेकर” हा एका उच्चविद्याविभूषित, रुबाबदार, देखण्या, बेदरकार, अभिनयसंपन्न त्याचबरोबर कलंदर, काहीसे एककल्ली, जीवन उधळून टाकणाऱ्या पण माणूसपण ल्यालेल्या व्यक्तिमत्त्वाचा जीवनप्रवास आहे, जो त्यांच्यातील संपूर्ण गुण दोषांसहित रमेशजींच्या शब्दांमधून उलगडत जातो, कारण तो त्यांनी जवळून पाहिलेला आहे.

मित्र म्हटलं की तो जसा आहे तसा त्याला स्वीकारायचं आणि आपल्या परीने त्याच्यासाठी जेवढं करता येईल ते करायचं हे तत्त्व रमेशजींनी पाळलं (पृ.८२-८३). डॉक्टरांच्या दिलखुलास बेधडक वृत्तीचं वर्णन करताना रमेशजी म्हणतात, चिखलात उगवलेलं कमळ बायकोच्या केसात माळायचं म्हटल्यावर, चिखलाने हात, कपडे बरबटण्याची पर्वा न करता कमळ खुडायचं आणि तो आनंद घ्यायचा ही त्यांची मनोवृत्ती होती.(पृ.३३).

मोठं होताना दुसऱ्याच्या चारित्र्यावर शिंतोडे उडवणं त्यांना मान्य नव्हतं. डॉक्टरांच्या सोबत मनसोक्त व्यसनाचा आनंद घेऊन दुसऱ्या दिवशी व्यसनी म्हणून त्यांच्या नावाने ओरड करणाऱ्या जगाची डॉक्टरांनी मात्र पर्वा केली नाही. हा प्रवास सुरू असताना रमेशजींची लेखणी अगदी सहजपणे जीवनाचं सारही सांगून जाते (पृ.३६-३९)

डॉक्टरांचं नाटक सुरू होण्यापूर्वी पात्रपरीचयाचं वर्णन वाचताना आपल्याला, त्यांच्या जनमानसातील प्रतिमेचा अनुभव अगदी सहज येऊन जातो. रमेशजी म्हणतात, पडदा उघडून ज्याचं अजून दर्शनही झालेलं नाही, त्या अभिनेत्याचं फक्त नाव ऐकल्यावर एव्हढ्या टाळ्या वाजतात, ज्या ऐकल्यावर बाजूने हजारो सैनिकांचा मार्च चाललाय असं वाटावं. मग रंगमंचावर ती व्यक्ती आल्यावर प्रेक्षकांचं काय होत असेल ?(पृ.४२)

डॉक्टरांच्या रंगमंचीय आविष्काराचं पुलंनी केलेलं अप्रतिम वर्णन रमेशजी देतात, पुलं म्हणतात,

“त्यांच्या एंट्रीने घाणेकररुपी झुंबर उजळून निघतं, आणि त्या प्रकाशात संपूर्ण रंगमंच उजळला जातो, आणि अभावितपणे प्रेक्षक टाळ्यांचा कडकडाट करतात(पृ.४३) हे वर्णन डॉक्टरांची अभिनय प्रतिभा आणि त्यांची आभा जाणून घेण्यासाठी पुरेसं आहे.

डॉक्टरांना घडवणारे त्यांचे गुरू रामचंद्र वर्दे स्वतः कसे होते, हे ही रमेशजी आपल्याला सांगून जातात. कलाकारामधली अभिनयक्षमता नेमकेपणाने जाणून, त्याच्या व्यक्तिमत्त्वात, अभिनयात काय आहे काय नाही हे याची त्याला कल्पना देऊन आणि त्याच्यातल्या सकारात्मक अभिनय गुणांना घासून पुसून रसिकांपुढे आणून, त्या कलाकारामधून एक उत्कृष्ट अभिनेता घडवण्याची, त्यांच्या ठायी असलेली गुणग्राहकता, हातोटी आणि अफाट क्षमता, रमेशजींच्या शब्दांमधून आणि जागोजागी दिलेल्या उदाहरणांमधून सविस्तरपणे समजून येते. आणि हे सगळं निःसंग निरपेक्ष भावनेने. डॉक्टरांचं आपल्या या गुरुंशी प्रेमाचं नातं किती उत्कट आणि निरागस होतं, हे डॉक्टरांच्या प्रत्येक वाढदिवशी घडणाऱ्या लाडाच्या प्रसंगांमधून आपल्यासमोर येतं.(पृ.७७)

व्यसनाधीन होऊनही माणूसपण न विसरणारा तो एक अवलिया कलाकार होता हे या प्रवासातून आपल्या लक्षात येतं. एखाद्याला आपलं मानलं की त्याच्यासाठी काहीही करायला तयार असणारे, खोट्या मोठेपणाचा तिटकारा असणारे, माणसांची प्रचंड असोशी असणारे, संगीताचा आनंद घेण्यासाठी माडी चढणारे पण त्या गायिकेचा शरीराला स्पर्शही न करणारे, आपल्याविषयी कंड्या पिकवणाऱ्या हितशत्रूंना जराही किंमत न देणारे , रसिकांनी त्यांच्यावर केलेलं प्रेम आपल्या बावनकशी अभिनयाने फेडून टाकणारे, आपल्याला घडवणाऱ्या गुरूच्या जाण्याने वेडेपिसे होणारे आणि अगदी प्रत्येक क्षणी साथ देणाऱ्या पत्नीला व्यसनाच्या कैफात, तू जाऊ शकतेस मला कुणाची गरज नाही असं म्हणून (पृ८०-८१), एकटे पडणारे डॉक्टर काशिनाथ घाणेकर रमेशजींच्या शब्दांतून आपल्यासमोर येत जातात.

या अवलिया कलाकारावर रसिकांनी अलोट प्रेम केलं. त्यांना त्यांच्या व्यसनासहित स्वीकारलं आणि डॉक्टरांनीही रंगभूमीला पुन्हा एकदा गतवैभव प्राप्त करून दिलं.

अखेर शांतपणे मृत्यूच्या स्वाधीन झालेल्या डॉक्टरांनी या जगाचा, नाट्यसृष्टीचा निरोप घेतला, आणि रमेशजींच्या गुरूंची वाणी “तुझा शेवट हाऊसफुल्ल असेल” खरी ठरली.

डॉक्टरांचा रमेशजीनी अनुभवलेला हा संपूर्ण जीवनप्रवास, “मी आणि डॉ. काशिनाथ घाणेकर” या पुस्तकातून त्यांच्याच प्रवाही शब्दांतून आपल्याला अनुभवायला मिळतो, आणि वाटून जातं, ही कुणीतरी देवलोकीची शापित मंडळी पृथ्वीवर जन्म घेतात, काही काळ आपलं आयुष्य आनंदमय करण्यासाठी, आणि निघून जातात पुन्हा आपल्या स्थानी.

एंट्री एक्झीट ला टाळ्यांचा कडकडाट घेणाऱ्या या नटसम्राटाला रायगडाला….मधल्या संभाजीच्या प्रतीमेने पहिल्या प्रयोगात घातलेली कवळ डॉक्टरांच्या अखेरच्या क्षणापर्यंत त्यांच्यासोबत वावरत होती हेच खरं.

आता एकच इच्छा आहे, लवकरात लवकर “मी आणि डॉ. काशिनाथ घाणेकर” याची रंगावृत्ती जी रमेश भिडे एकपात्री प्रयोगामधून सादर करतात ती पाहण्याचा योग लवकर येवो.

रमेशजी आपली ओळख झालीच आहे पण या पुस्तकामधून जी मिळाली त्याला खरंच तोड नाही.

प्रसाद कुळकर्णी.