आधुनिक अमेरिकन शेती व पशुसंवर्धन – भाग ५

फार्मपासून ते जेवणाच्या टेबलापर्यंतचा या बीफचा प्रवास बघणं मोठं मनोरंजक ठरेल. बीफ फार्म्स हे वेगवेगळ्या प्रकारचे असतात. ब्रीडींग फार्म्सवर बीफ गायींचं प्रजनन केलं जातं आणि वासरांची पैदास केली जाते. जन्मत: वासराचं वजन ६० ते १०० पाउंड असतं. अशा गाया आणि त्यांची दूध पिणारी वासरं मोठमोठ्या चराऊ कुरणांवर (ranches) चरत फिरत असतात. साधारणपणॆ वासरं ६ ते १० महिन्यांची झाल्यावर त्यांना कळपापासून दूर केलं जातं. या वासरांची लिलावात विक्री केली जाते आणि त्यातील धष्टपुष्ट वासरं फिडलॉट मधे पाठवली जातात. लिलावात विक्री होऊ न शकलेली वासरं ही साधारण वयाने लहान आणि वजनाने कमी असतात. अशा वासरांना फिडलॉट मधे पाठवण्या ऐवजी एखाद्या स्टॉकरकडे (stocker) पाठवले जाते. या स्टॉकरकडे ती वासरं पुढचे ४-६ महिने, चराऊ कुरणांवर आणखी पोसली जातात आणि तिथून त्यांची रवानगी फिडलॉट मधे केली जाते. हे फिडलॉट किंवा फिडयार्डस्‌ म्हणजे जणू बीफ बनवायच्या नैसर्गिक फॅक्टरीज असतात. या ठिकाणी बंदिस्त कुंपणांच्या आड या जनावरांना मोठमोठ्या समूहांमधे ४ ते ६ महिने ठेवलं जातं. या ठिकाणी त्यांना चरायला कुरणं नसतात. उघड्या माळरानावर आरामात चरत फिरण्याऐवजी दिवसाच्या ठरावीक वेळेला त्यांना पशुखाद्य खायला दिलं जातं. काही वेळा, अधिक जोमदार वाढीसाठी त्यांना पूरक पोषक द्रव्ये, हॉर्मोन्स, ऍंटीबायोटिक्स दिले जातात. अमेरिकेतील ९९% बीफ हे या अशा फीडलॉट मधे वाढलेल्या जनावरांपासून तयार झालेलं असतं.

१९६० च्या दशकाच्या मध्यापर्यंत बहुतेक सारे बीफ उत्पादन हे घरगुती स्वरुपाच्या छोट्या फार्म्सवर चालायचे. हे शेतकरी स्वत:च्याच जमिनीवर जनावरांसाठी धान्य/चारा उगवत. वासरे जन्माला आल्यापासून, ते ती पूर्ण वाढून त्यांची कत्तलखान्यात रवानगी हॊईपर्यंत सारा कारभार त्या छोट्या फार्मवरच व्हायचा. १९६०-७० च्या दशकामधे जनावरांच्या खाद्यामधे आमूलाग्र बदल झाला. त्यामुळे जनावरांच्या वयानुसार विशिष्ट प्रकारचे खाद्य देऊन त्यांची उत्पादन क्षमता वाढवण्यावर भर देण्यात येऊ लागला. याचेच फलित स्वरूप म्हणजे, शेतकर्‍याच्या छोट्या फार्मवर धान्य, चारा उगवून जनावरांचे संगोपन करण्याऐवजी, मोठमोठ्या व्यावसायिक फिडलॉट्समधे त्यांची रवानगी होऊ लागली. त्यामुळे या सुमारास, मिडवेस्ट आणि पश्चिमेकडच्या राज्यांमधे अशा प्रचंड मोठमोठ्या फिडलॉट्सची संख्या वाढू लागली.

१९६४ साली अमेरिकेतील ६०% हून अधिक बीफ हे १००० हून कमी जनावरांची क्षमता असलेल्या फिडलॉट्समधे तयार होत होतं. पुढच्या चार दशकांत, फिडलॉट्सची क्षमता सातत्याने वाढतच गेली. त्यामुळे २००७ साली, प्रत्येकी १६००० जनावरांना एकाचवेळी पोसण्याची क्षमता असलेले २६२ फिडलॉट्स अमेरिकेमधे होते. (यातल्या सर्वात मोठ्या फिडलॉटची, एकाचवेळी १००,००० जनावरांना खाऊन पिऊन धष्ट्पुष्ट करण्याची क्षमता आहे). आज या २६२ फिडलॉट्समधून अमेरिकेतील सुमारे ६०% बीफ उत्पादन केलं जातं. यावरून, अमेरिकेतील बीफ उत्पादन हे कसे थोड्याच परंतु मोठमोठ्या फिडलॉटसमधे एकवटत आहे याची कल्पना येईल. हे फिडलॉट्स बहुतांशी स्वयंपूर्ण असतात. ते स्वत:च धान्य विकत घेतात, स्वत:च्या मालकीच्या पशुखाद्य बनवण्याच्या कारखान्यांमधे पशुखाद्य बनवतात, आपल्या ट्रक्सच्या ताफ्यामार्फत या पशुखाद्याची ने आण करतात. तसेच त्यांच्या पदरी पशुवैद्यक, जनावरांसाठी संतुलित आहार बनवणारे पशुखाद्य विशेषज्ञ (nutritionist), सेल्समन, असा सारा ताफा असतो.

‘वाढता वाढता वाढे’ हा प्रकार केवळ फार्म्सच्याच नाही तर कत्तलखान्यांच्या बाबतीतही दिसून येतो. अर्थात इथले कत्तलखानेही अत्याधुनिक, स्वच्छ आणि पूर्णपणे यांत्रिकीकरण झालेले असतात. एकेका कंपनीच्या मालकीचे अनेक ठिकाणी कत्तलखाने असतात आणि त्यांचे व्यवस्थापन पूर्णपणे व्यावसायिकपणे होत असते.

डॉं. संजीव चौबळ