मुक्ताचे क्षितीज

‘ वाचू आनंदे ‘चा आगळा वेगळा कार्यक्रम. संपूर्ण सभागृह भरलेले. व्यासपीठावर माईक समोर ती उभी . नाव मुक्ता . इयत्ता चौथी. आवाज खणखणीत . उभं राहण्याची , प्रेक्षकांकडे पाहण्याची आणि त्यांची दाद मिळताच किंचित स्वाभाविक झुकून नम्रपणे दाद स्वीकारण्याची एक विलक्षण शैली. देहबोली आत्मविश्वासाने भरलेली.

ती उभी राहिली तेव्हाच जाणवत होतं , हे पाणी काही वेगळंच आहे. उजवा हात छातीवर ठेवून डाव्या हाताने माईकचा स्टॅन्ड पकडत तिनं माझ्याकडे पाहत विचारलं,
‘ सर , प्रारंभ करायचा का ?’
तिच्या त्या स्वरातलं मार्दव विलक्षण होतं. मी प्रमुख अतिथी होतो , त्यामुळं तिनं मला विचारलं होतं. मी होकार दिला आणि नंतर पुढची वीस मिनिटं आम्ही सगळे तिच्या वक्तृत्वात आकंठ बुडून गेलो. तिला आवडलेल्या पुस्तकावर ती ओघवत्या शैलीत बोलत होती. संपूर्ण पुस्तक तिनं शब्दांच्या माध्यमातून श्रोत्यांच्या समोर उभं केलं आणि तिनं बोलणं संपवलं . टाळ्यांचा कडकडाट, तिनं पुन्हा त्याच नम्रपणानं स्वीकारला आणि ती खाली उतरून सभागृहात आली.
माझ्यासह सर्वचजण भारावले होते. एवढ्या लहान वयात आलेली समज , धारिष्ट्य , भाषेवरचं प्रभुत्व आणि पुस्तक परीक्षणासारखा अवघड विषय तिनं ज्या पद्धतीने पेलला होता, मांडला होता ,ते सारंच विलक्षण होतं.
…कार्यक्रम संपला . मुख्याध्यापिका , सर्व शिक्षकवृंद, इतर पाहुणे यांच्याबरोबर मी त्यांच्या स्टाफरूम मध्ये आलो. मी त्यांच्याशी उपक्रमाबाबत बोलत होतो, काही काही मुद्दे सांगत होतो, पण मनातून ती मुक्ता जात नव्हती . अखेर मी त्यांना विचारले, ‘इतकी चांगली तयारी कुणी करून घेतली, त्यांचंही अभिनंदन करायला हवं ‘
‘आम्ही कुणीच मदत केली नाही, मुक्ता स्वतःच सगळी तयारी करते, स्वयंभूच आहे म्हणा ना . ‘
त्या आणखी काही सांगत होत्या, तिची हुशारी, सगळ्याच स्पर्धात तिनं मिळवलेलं यश , शाळेला तिनं मिळवून दिलेलं मानाचं स्थान…एक ना दोन, किती सांगू आणि किती नको असं सगळ्यांना होऊन गेलं होतं. मी कौतुक करून निघालो. बाहेर आलो तर समोरच मुक्ता . हसली . पण दुसऱ्याच क्षणी तिच्या डोळ्यात पाणी आलं. मला चमत्कारिक वाटलं. ही मघाशी बोलणारी मुक्ता नव्हती. मी तिला जवळ बोलावलं,
‘ काय झालं मुक्ता ?’
ती काहीच बोलली नाही , आता तिचं रडणं हुंदक्यात रूपांतरित झालं होतं, मी परत स्टाफरूम मध्ये आलो,
‘काय झालं तिला ?’
माझ्या या प्रश्नाला जे उत्तर मिळालं ते ऐकून मी हादरून गेलो…

मुक्ता गरीब घराण्यातली होती, पण शिक्षणाची , वाचनाची खूप आवड . स्पर्धेत उतरण्याची आणि ती स्पर्धा गाजवण्याची जन्मजात हातोटी तिला लाभली होती . यामुळं ती सगळ्यांची लाडकी झाली होती . आई अशिक्षित होती पण मुलीला शिकवत होती .तिचं कौतुक सगळीकडे होत होतं. वृत्तपत्रात येत होतं आणि तेच तिला घातक ठरलं होतं. तिचा बाप भयंकर पियक्कड , दारुड्या आणि क्रूर होता. दारूसाठी तिच्या आईला मारझोड नित्याचीच होती, आई विरोध करायची, मार खायची पण दारूला पैसे देत नसायची . हे अनेक दिवस चाललं होतं.पण एके दिवशी त्यानं मुक्ताची सगळी बक्षिसं , सर्टिफिकेट्स, आणि स्मृतिचिन्ह पाहिली आणि त्याच्या हाती नवं शस्त्र आलं. तिची आई पैसे देत नसली की तो मुक्ताची बक्षिसं फाडायला , जाळायला निघायचा आणि त्या ब्लॅकमेलिंगपायी पैसे देणं अपरिहार्य व्हायचं. आईची मारझोड थांबली होती पण मुक्ताच्या मनाची कुतरओढ सुरू झाली होती . तिची मुस्कटदाबी सुरु झाली होती.

सगळं ऐकून मी हादरून गेलो होतो . मी बाहेर आलो. मुक्ता अजून तिथेच होती.
‘ सर, माझी बक्षिसं परत मिळवून द्याल? ‘
तिनं काकुळतीला येऊन विचारलं .
मी होकार भरला आणि तिचा पत्ता विचारून घेतला , वेळ काढून हे काम करायचं असं ठरवून परत कॉलेजला आलो.
आणि दुसऱ्याच दिवशी बातमी कळली…
मुक्तानं शाळा सोडली . कारण तिची बक्षिसं, तिची सर्टिफिकेट्स , सगळं सगळं त्या क्रूर बापानं जाळून टाकलं होतं…
तिचं क्षितीज पूर्णतया उद्ध्वस्त झालं होतं …
——-
कथा इथे संपली, पण अनेक नव्या प्रश्नांना जन्म देऊन…

ते प्रश्न तुमच्याही मनात असतील …

अशा मुक्ता आपल्याही आजूबाजूला असतील . नाही का ?
त्यांच्यासाठी आपण शब्दांतून व्यक्त व्हायला हवं …
तरच विधायक काही घडू शकेल !

— डॉ. श्रीकृष्ण जोशी,
रत्नागिरी 
९४२३८७५८०६

(कथा काल्पनिक नाही, वाचन संस्कृती जतन करण्यासाठी सर्वत्र पाठवायला हरकत नाही, अर्थात नावासह.)