पोलिओमुक्त विश्व

विश्वाच्या कल्याणासाठी पोलिओ जगताचा अनभिषिक्त सम्राट होण्याच्या आकांक्षेने महायुद्धात उतरलेला हा योद्धा कोण असेल बरे ! त्याची आयुधे आहेत सूक्ष्मदर्शकयंत्र , परीक्षा नळ्या , चंचुपात्र आणि युद्धभूमी आहे प्रयोगशाळा , तर शत्रू आहे पोलिओ .

पोलिओच्या विषाणूशी मोठ्या निकराचा लढा देऊन लक्षावधी बालकांना जीवदान देणारा हाच तो शास्त्रज्ञ , डॉ . अल्बर्ट सबीन . त्यांची ती संपूर्ण पांढरी दाढी , सरळ नाकावर विसावलेला चष्मा आणि चेहऱ्यावरती अर्थपूर्ण भाव . एक शिक्षक या नात्याने ते एखादी गोष्ट व्यवस्थित आणि परिपूर्ण कशी होईल , याकडे बारकाईने बघतात , तर एक धाडसी संशोधक या नात्याने नवीनच निर्माण केलेल्या लशीचे प्रयोग प्रत्यक्ष आपल्या छोट्या गोंडस मुलींवरती करण्याचा धोका पत्करतात .

२६ ऑगस्ट १९०६ रोजी , ज्यू कुटुंबात जन्मलेल्या अल्बर्टने वयाच्या बाविसाव्या वर्षीच न्युमोनियाच्या विषाणूची तपासणी केवळ तीन तासात करण्याचे तंत्र शोधून काढले आणि हे तंत्र ‘ सबीन तंत्र ‘ म्हणून ओळखले जाऊ लागले . गंमत अशी की , १ ९ ३१ साली अल्बर्टला परीक्षेत ‘ सबीन तंत्रा ‘ वरच प्रश्न विचारला होता !

१९३९ साली सिनसिनाटी वैद्यक विश्वविद्यालयात त्यांनी तब्बल ३० वर्षे पोलिओच्या विषाणूवर संशोधन केले . हे सगळे इकडे चालू असताना , १ ९ ५५ साली डॉ . जॉन साक यांनी पोलिओची लस शोधून काढल्याचा दावा केला , परंतु डॉ . सबीन यांनी त्या लशीत असलेली महत्त्वपूर्ण उणीव निदर्शनाला आणून दिली . ती अशी , की त्यापासून मिळणारी प्रतिकारशक्ती ही दीर्घ काळ टिकणारी नाही , कारण ती ‘ मृत लस ‘ या प्रकारची लस होती . डॉ . सबीन यांनी ‘ जिवंत लस ‘ या प्रकारात मोडणारी लस अखेर शोधून काढली . तोंडावाटे सेवन केल्यावर ती आतड्यात जाऊन तिथे दीर्घ मुदतीची प्रतिकारशक्ती निर्माण होते .

१९५४ साली त्यांनी आपल्या लशीचे प्रयोग जनसामान्यांवर करण्यास सुरुवात केली . परंतु पोलिओ न झालेल्या मुलामुलींवर प्रयोग करू द्यायला कोणीच तयारी दाखवेना . कारण , प्रयोग करायचा म्हणजे लस पाजल्यावर त्यांच्या घशाची , रक्ताची आणि विष्टेची वेळोवेळी तपासणी करावी लागणार होती , आणि म्हणून स्वतःच्याच दोन गोंडस मुली डेबोराह आणि अॅमी यांच्यावर प्रयोग करण्याचे धाडस त्यांनी केले . आपल्या मुलींवरच काही विपरीत परिणाम झाला तर ? त्या गोजिरवाण्या मुलींना कल्पना नव्हती की , त्यांच्यावर कसले प्रयोग केले जाताहेत .

डॉ . अल्बर्ट म्हणतात , ‘ अहो , मी माझ्या मुलींवर जर प्रयोग केले नसते , तर दुसऱ्यांच्या मुला – मुलींवर प्रयोगासाठी त्यांच्या आई – वडिलांची परवानगी तरी कशी मिळाली असती ? ‘

कम्युनिस्ट लस ?

चाचण्या यशस्वी झाल्या . डॉ . अल्बर्ट यांचा आत्मविश्वास वाढला होता . १ ९ ५७ साली मात्र जागतिक आरोग्य संघटनेच्या विशेष पथकाने सबीनच्या लशीला अधिकृत मान्यता दिली . १ ९ ५६ ते ६० या कालावधीत त्यांनी त्यांच्या रशियन सहकाऱ्यांच्या मदतीने या लशीत खूप सुधारणा करून ती निर्धोक असल्याचे जाहीर केले . १ ९ ६० साली रशियात ७७ हजार मुलांना , जर्मनी , झेकोस्लोव्हाकिया , हंगेरी , रुमानिया आणि बल्गेरिया या देशांत २३ हजार बालकांना ही लस देण्यात येऊन ती जनमान्य झाली . पण अमेरिकेने मात्र त्यावरची बंदी उठवली नाही , हे आश्चर्यच म्हणायला हवे !

रशियात ही लस तयार केली जात असे , म्हणून ही चक्क ‘ कम्युनिस्ट लस ‘ म्हणून ओळखली जाऊ लागली . पुढे १ ९ ६१ साली अमेरिकन मेडिकल असोसिएशननं सबीन लशीला मान्यता दिली . ‘ सबीन ‘ लस ही ‘ साक ‘ लशीला उत्तम पर्याय म्हणून लोकप्रिय झाली .

१९८२ साली डॉ . अल्बर्ट सबीन यांनी पोलिओच्या या संपूर्ण पसाऱ्यातून निवृत्ती जाहीर केली खरी , पण पोलिओचे या जगातून संपूर्ण उच्चाटन करण्याची भीष्मप्रतिज्ञा करणारा हा योद्धा हे सामाजिक बांधीलकीचे रणांगण सोडून मागे फिरणे केवळ अशक्य होते आणि काय तो दैवदुर्विलास ! १ ९ ८३ साली डॉ . सबीन यांना त्यांच्या सायकल मणक्यात कॅल्शिअम साचल्यामुळे अर्धांगवायूने घेरले . भरपूर विश्रांती , मनोबल आणि इच्छाशक्तीच्या जोरावर हा योद्धा काठीच्या आधाराने पुन्हा चालू लागला .

रोटरी इंटरनॅशनलचा ध्यास

१९८५ साली रोटरी इंटरनॅशनल या संस्थेने पोलिओचे २००५ सालापर्यंत जगातून उच्चाटन करण्याचा विडा उचलला . जागतिक आरोग्य संघटना , युनिसेफ व इतर सामाजिक संघटना यांच्या सहकार्याने लशीच्या उत्पादनासाठी प्रचंड निधी उभा केला गेला आणि अजूनही उभा केला जात आहे . पोलिओ निर्मूलनाच्या या जागतिक प्रकल्पाचे सल्लागार म्हणून डॉ . सबीन यांची १ ९ ८४ साली नियुक्ती करण्यात आली . १ ९ ८५ रोजी ‘ रोटरी जागतिक सामंजस्य पुरस्कार ‘ देऊन त्यांना रोटरी इंटरनॅशनलच्या सर्वोच्च बहुमानाने सन्मानित करण्यात आले . १२ मे , १ ९ ८५ साली अमेरिकेचे अध्यक्ष रोनाल्ड रिगन यांच्या हस्ते व्हाइट हाऊसमधील एका महत्त्वपूर्ण समारंभात ‘ मेडल फॉर फ्रीडम ‘ देऊन त्यांचा सन्मान करण्यात आला . असा हा योद्धा ३ मार्च , १ ९९ ३ रोजी पंचतत्त्वात विलीन झाला . ‘ पोलिओमक्त विश्व ‘ या स्वप्नपूर्तीसाठी आवश्यकता आहे जिद्द , शिस्त आणि समर्पणाची . या प्रक्रियेत दोन महत्त्वपूर्ण अडथळे आहेत . एक म्हणजे पोलिओ लशीच्या निर्मितीसाठी लागणारा प्रचंड पैसा . पैशांचा प्रश्न रोटरी इंटरनॅशनल , बिल गेट्स फाउण्डेशन व इतर जागतिक सामाजिक संघटनांनी सोडविला आहे . परंतु , दुसरा महत्त्वाचा अडथळा असा की , लशीतील विषाणूत होणारे जनुकीय बदल . यामुळं पोलिओ -मुक्तीला पूर्णविराम देणे अवघड झाले आहे .

भारताने १९९ ५ – ९६ साली ‘ पोलिओ पल्स ‘ हे राष्ट्रीय धोरण म्हणून स्वीकारले . पोलिओ पल्स म्हणजे एकाच ठराविक दिवशी संपूर्ण देशभर लसीकरणाचा कार्यक्रम घेणे . १३ जानेवारी २०११ रोजी पश्चिम बंगालमध्ये ‘ वाइल्ड ‘ पोलिओचा शेवटचा रुग्ण सापडला . ‘ वाइल्ड ‘ म्हणजे पोलिओ विषाणूच्या मूळ जातीमुळे होणारा पोलिओ .

२५ फेब्रुवारी , २०१२ रोजी जागतिक आरोग्य संघटनेने भारताला पोलिओमुक्त म्हणून जाहीर केले . पण एका अटीवर . ती अट अशी की , ‘ जानेवारी २०१४ पर्यंत भारतात एकही रुग्ण सापडता कामा नये . ‘ पाकिस्तान , अफगाणिस्तान आणि नायजेरिया हे देश अद्याप पोलिओमुक्त झालेले नाहीत . या देशातून होणाऱ्या विषाणू प्रवेशामुळे पोलिओमुक्त भारत अभियानाला खीळ बसू शकते .

व्ही . डी . पी . व्ही . म्हणजे काय ?

तोंडावाटे देण्यात येणारी लस ही ‘ लाइव्ह ‘ असते . यात पोलिओचा जिवंत जंतू शरीरात सोडला जातो . तो पोलिओविरुद्ध लढण्यासाठी प्रतिकारशक्ती निर्माण करतो . परंतु , ५० लाखात एखाद्या बालकाला विषाणूमध्ये जनुकीय बदल ( म्यूटेशन ) होऊन पोलिओ होऊ शकतो .

काही दिवसांपूर्वी मराठवाड्यातील बीड येथे सापडलेला रुग्ण अशाच प्रकारातला आहे , यावर जागतिक आरोग्य संघटनेने शिक्कामोर्तब केले आहे . बीडप्रमाणेच असे तीन रुग्ण बिहार आणि ओरिसा येथे सापडले आहेत . यालाच ‘ व्हॅक्सिन डिराइव्हड पोलिओ व्हायरस ‘ ( व्ही . डी . पी . व्ही . ) असे म्हणतात .

जेव्हा देशभरात ( नैसर्गिक पोलिओ ) चा एकही रुग्ण सलग तीन वर्षं सापडत नाही , तेव्हाच ‘ पोलिओमुक्ती ‘ जाहीर होते . यात व्ही . डी . पी . व्ही चा रुग्ण गृहीत धरला जात नाही जानेवारी २०१४ पर्यंत वाइल्ड पोलिओचा एकही रुग्ण सापडला नाही , तर भारत पोलिओमुक्त म्हणून जाहीर केला जाईल . ‘ पोलिओ निर्मूलन ‘ याचा अर्थ , जगातील एकाही देशात ‘ वाइल्ड पोलिओ ‘ किंवा ‘ व्ही . डी . पी . व्ही . ‘ चा रुग्ण सलग तीन वर्ष सापडता कामा नये . असे झाले तरच जगातून पोलिओचे निर्मूलन झाले असे म्हणता येईल .

आय . ई . ए . जी . ची सूचना

ही परिस्थिती लक्षात घेता , ‘ इंडियन एक्स्पर्ट अॅडव्हायजरी ग्रूप ‘ ( आय . ई . ए . जी . ) ने ‘ तोंडावाटे ‘ दिले जाणारे ‘ सबीन व्हॅक्सिन आणि इंजेक्शनद्वारा दिले जाणारे ‘ साक व्हॅक्सिन ‘ अशी दोन्हीही व्हॅक्सिन्स टप्प्याटप्प्याने बालकांना देण्याचे सुचविले आहे . इंजेक्शनद्वारा देण्यात येणाऱ्या व्हॅक्सिनला ‘ किल्ड ‘ व्हॅक्सिन म्हणतात , कारण यातील विषाणू मृत असतात . त्यामुळे त्यांच्यात जनुकीय बदलाची कुठलीच शक्यता नसते .

या मृत लशीच्या तीन मात्रा घेतल्यानंतर १०० टक्के सुरक्षितता मिळते . तेव्हा आय . ई . ए . पी . च्या सुचनेनुसार आर्थिक , सामाजिक आणि वैज्ञानिक शक्ती एकवटून आपण पोलिओला ‘ गुडबाय ‘ करू या !

–रंजन गर्गे