पिरॅमिडसच्या देशात

कैरोमधल्या पिरॅमिडबद्दल शाळेत असल्यापासून कुतूहल होतंच. भूगोलाच्या पुस्तकात त्याची बरीच माहिती सांगितली होती. त्यावरून पिरॅमिड खूपच भव्य असावे एवढीच कल्पना मनात निर्माण झाली होती. शाळा संपली, मग कॉलेजजीवन, नंतर लग्न, संसार या सरळसोट वाटेने जाताना पिरॅमिडस ची माहिती व कुतूहल मनाच्या कुठच्या कप्प्यात लपून बसले कळलेच नाही.मोठेपणी Chariots of Gods आणि इतर काही पुस्तकांमधून पिरॅमिड व तत्सम इतर अवाढव्य कलाकृतींबद्दल वाचून त्याविषयीचे आकर्षण वाढले.त्यातल्या त्यात पिरॅमिडस हे जरा जवळचे वाटले.म्हणून पिरॅमिडच्या तीव्र ओढीने आम्ही इजिप्तचा विचार करू लागलो म्हटले तरी चालेल. अर्थात नाईलमधल्या प्रवासाचेही आकर्षण होतेच. अन एके दिवशी आम्ही इजिप्तमधल्या कैरोला येऊन पोहोचलो. तिथल्या नियमाप्रमाणे विमानतळावरच आमचे पासपोर्ट प्रथम गाईडच्या ताब्यात व नंतर हॉटेल मॅनेजरच्या ताब्यात गेले. परदेशात असताना पासपोर्ट दुसऱ्याच्या ताब्यात असण्याची कधीच सवय नसल्याने मला खूपच चुकल्यासारखे वाटू लागले.

१०-१२ वर्षापूर्वी इजिप्त आजच्या पेक्षा खूपच शांत व सुरक्षित होतं. सरकारने सर्वत्र कडक बंदोबस्त ठेवला होता. रस्त्यावर, हॉटेलमध्ये, चौकाचौकात पोलीस तैनात होते. ते दिवस रमादानचे होते. त्यामुळे सिंगापूरहून निघतानाच टूर एजन्सीकडे आम्ही खूप चौकशा केल्या होत्या. विशेषत: जेवणाबद्दल. कारण मी पक्की शाकाहारी. त्यामुळे त्याची सोय होईल का, निदान दुपारी जेवायला तेही वेळेवर मिळेल का, वगैरे वगैरे विचारून मी तिथल्या एजंटला अगदी भंडाऊन सोडले होते. त्यांच्या परीने त्यांनी आमच्या सर्व शंकाचे निरसन केले खरे, तरीपण शेवटी सामानात ‘रेडी टू ईट’ ची भरताड केली, तेव्हाच माझे समाधान झाले. इजिप्त हा मुस्लीम देश. तिथले लोक जरी रमादान अगदी कहर पध्दतीने पाळत असले तरी ‘अतिथी देवो भव ‘हा धर्म इजिप्तमध्ये व्यवस्थित अमलात येताना दिसत होता. आमचे हॉटेल होते त्या ‘माएदी ‘ भागातून नाईलचे प्रथम दर्शन झाले. अगदी नाईलच्या किनाऱ्यापाशीच हॉटेल होते व खिडकीतून नदी बघता येत होती. या हॉटेलच्या दाराशी, तिथल्या जवळच्या चौकात पोलिस तैनात होतेच पण फुटपाथवरही सतत गस्त घालत होते.मला तर ते बघूनच बाहेर पडायची भीती वाटायला लागली. पण एवढी प्रसिध्द नदी आपल्या दारातून वहात असताना तिला भेटायला न जाणे आमच्या स्वभावात बसणारे नव्हते. थोडेसे रिलॅक्स झाल्यावर आम्ही भटकायला बाहेर पडलो.

नाएदी हॉटेलच्या समोरचा रस्ता ओलांडला की नदी होती. पण ती कैरो शहरातून वहात असल्याने नदीच्या दोन्ही किनाऱ्यावर भिंती बांधून थोड्या प्रमाणात बंदिस्त केलेली होती. दोन्ही बाजूंना नक्षीदार रेलींग होते व त्याला लगटून वेगवेगळ्या वेली व झुडूपे नदीची गंमत बघत होती. पोलिस होतेच अधून मधून, तेवढे मात्र खटकत होते. आमच्यासारखे काही प्रवासीही गळ्यात कॅमेरे अडकवून फिरत होते. पण स्थानिक लोकही बिनधास्तपणे ये जा करताना पाहून मला खूपच धीर वाटला हे खरं.. आम्ही मजेत संध्याकाळची मस्त हवा, गार वारे, व नदीचे सान्निध्य मजेत अनुभवत होतो. नदीचे निळेशार पाणी संथपणे वहात होते. सूर्यदेव आपली ड्युटी संपवून घरी जाण्याच्या गडबडीत होते व इजिप्तचे रहिवासी त्यांच्या (सूर्यदेवांच्या) घरी जाण्याची अगदी आतूरतेने वाट पहात होते. रस्त्याच्या दुसऱ्या बाजूला छोटे छोटे रस्ते होते. त्यांच्या दुतर्फा एकमजली क्वचित दुमजली घरे होती. सगळे पहाता पहाता सूर्यास्त कधी झाला तेच कळले नाही. मशीदीतून मुस्लीम धर्मगुरूंनी त्या दिवशीच्या रोजाचा उपवास संपल्याचे जाहीर केले व घराघरातून एकच गडबड उडाली. जागोजागी लोक एकमेकांना खजूर भरवून उपवास सोडू लागले. मशीदीच्या बाहेर गरीब लोकांच्या जेवण घेण्यासाठी रांगा लागल्या. त्यांना जेवणाचे पदार्थ पुरवण्यासाठी मशीदीच्या आसपास धनिक लोकांच्या व्हॅन्स उभ्या राहू लागल्या. शिवाय कोपऱ्याकोपऱ्यावर मोठ्या टोपलीतून टम्म फुगलेले खुबुस घेऊन काही दानशूर मंडळी जो मागेल त्यालाखबस देण्यात मग्न होती. सगळे पाहताना हॉटेल कधी आले कळलेच नाही. आमची रात्रीच्या जेवणाची सोय हॉटेलमध्येच होती. जेवण अर्थातच मस्त होते. भाज्या आपल्या चवीशी मिळत्याजुळत्या होत्या. पोटभर जेवल्यावर निद्रादेवी आमच्यावर केव्हा प्रसन्न झाली कळलेच नाही. पण रात्री जाग आल्यावर खिडकीतून बाहेर पाहिले तर पोलिस गस्तीवर होतेच. त्यावरून मागे झालेल्या परदेशी प्रवाशांवरच्या हल्यापासून व हत्येपासून सावध होऊन पूर्ण नष्ट होऊ पहाणाऱ्या पर्यटनाला चालना देण्यासाठी सरकार परदेशी प्रवाशांच्या सुरक्षेची किती काळजी घेतय हे कळत होतं.

सकाळी सकाळी हॉटेल मॅनेजरचा फोन आला की ‘थोड्यावेळात आम्हाला आमची गाईड न्यायला येणार होती, तेव्हा तयार रहा.’ आम्ही आवरून खाली येण्याअगोदरच एक मध्यम वयीन गोरीपान, तरतरीत मुस्लीम महिला रिसेप्शनिस्टच्या टेबलाशी उभी होती. आम्हाला पहाताच ती लगबगीने पुढे आली व आमचे हात हातात घेऊन तिने अभिवादन केले व स्वत:ची माहिती सांगितली. तिचे नाव ‘सराह’ व ती कैरोतीलच रहिवासी होती. आमच्या टूर मध्ये आम्ही दोनच प्रवासी होतो. कारण इंग्रजी बोलणाराच वाटाड्या आम्हाला हवा होता. सराह आपला धर्म – रोजे, पोषाखाची मर्यादा काटेकोरपणे पाळत होती. तरी तिने आमच्या खातिरदारीत तसूभरही कमतरता ठेवली नाही. तिच्याबरोबर आमचे कैरो दर्शन सुरू झाले. पिरॅमिड पाहिल्याशिवाय इतर काहीच सुचणार नव्हते. आम्ही तिथूनच सुरवात केली. अस्खलित इंग्लिशमध्ये ती सगळी माहिती अतिशय रसाळपणे सांगत होती. सगळ्या प्रवासात ती कैरोचा इतिहास, महत्त्वाच्या इमारती, भौगोलिक माहिती सांगत होती. नाईल नदी बद्दलही तिने बरेच सांगितले.

‘नाईल ही २००७ पर्यंत जगातील सर्वात जास्त लांबीची नदी होती. आता तो किताब जरी ऍमेझोनला मिळाला असला तरी दक्षिणेकडून उत्तरेला वहात जाणारी इजिप्तची जीवनदात्री म्हणून तिचे महत्व जरासुध्दा कमी झालेले नाही.’

‘म्हणजे नाईल आहे तरी किती लांबीची? ‘ माझी उत्सुकता मला गप्प बसू देत नव्हती. ‘नाईलची लांबी अंदाजे ४२५८ मैल आहे. ती पूर्वी सतत तिचा मार्ग बदले. त्याप्रमाणे तिच्याकाठावरची वस्तीही आपले स्थान बदले. परंतु आस्वान इथल्या धरणामुळे नाईल एखाद्या शहाण्या मुलीसारखी एक मार्गी वाहते. अर्थात काठावरची गावेही स्थिर झाली आहेत. तिने वाहून आणलेल्या गाळामुळे आसपासची जमीन समृध्द झाली आहे. त्यात मका, बार्ली, कडधान्ये, जवस, गहू वगैरेची भरघोस पिके येतात’

नाईलचा उगम कसा व कोठे आहे? ती कोणत्या समुद्राला आपले अस्तित्व अर्पण करते? ‘

‘नाईल ही काही इजिप्त मध्ये पर्वतातून उगम पावलेली नदी नाही, तर ही सुदान मधील ‘व्हाईट नाईल व ब्ल्यु नाईल’ अशा दोन उपनद्यांच्या एकत्र येण्याने बनलेली आहे.’

माझ्या चेहऱ्यावरचा पुढचा प्रश्न समजून सराह पुढे सांगू लागली ‘ व्हाईट नाईल, ही नाईलच्या पाण्याची मोठी पुरवठादार म्हणायला हवी. ती सुदान मधील व्हिक्टोरिया या तळ्यापासून निघते. तर ब्ल्यू नाईल ही इथिओपियातील ताना या तळ्यापासून निघते, ती व्हाईट नाईलला उत्तर सुदानमधील ‘खोरतुम’ या राजधानीमध्ये मिळते व त्याचीच पुढे इजिप्तमधील नाईल होते.’

‘मग ही कुठल्या समुद्रात विलीन होते? ‘ मी परत एकदा मघाचाच प्रश्न विचारला.

‘आस्वान, लक्झूर, कैरो समृद्ध करत ती उत्तर कैरो पाशी प्रथम २ भागात व नंतर पुढे बऱ्याच छोट्या मोठ्या भागात विभागली जात अलेक्झांड्रिया पाशी मेडिटेरियन समुद्रामध्ये आपला प्रवास संपवते. जवळपास ११ देशातून हिचा प्रवास होतो. आपल्या पाण्याने ती जवळपास १ लाख चौरस मैलापेक्षा जास्त भूभाग पवित्र करते. ‘सराह’ माहिती सांगण्यात रंगून गेली होती. तोच नाईल वरून दुसऱ्या किनाऱ्यावर जाणारा पूल आला व आम्ही दुसरीकडे गेलो.

नदी ओलांडल्यावर लगेचच पिरॅमिडचे दर्शन झाले. जसेजसे आम्ही त्यांच्या जवळ जायला लागलो तसतशी त्याची भव्यता नजरेत भरायला लागली. पिरॅमिड लिबीयन वाळवंटात आहेत, ते बांधले गेले तेव्हा आजूबाजूला काहीही नव्हते. दिवसरात्र फक्त नाईलची सोबत! पण हळू हळू जसे इजिप्त इतर देशातील प्रवाशांसाठी खुले व्हायला लागले व पिरॅमिड हे सर्वात मोठे आकर्षण ठरू लागले, तसे आजूबाजूला दुकाने, घरे, हॉटेल यांचा पसारा इतका वाढत गेला, की आता बिचारे पिरॅमिड घरे, छोटी दुकाने यांच्या गर्दीतून त्यांच्या जुन्या मैत्रिणीला, नाईल नदीला शोधत असतात. तरी पण वाळवंटाच्या पार्श्वभूमीवर भले मोठ्ठे पिरॅमिडस खूपच ठळकपणे डोळ्यात भरतात.

बाप, मुलगा व नातू यांची चिरविश्रांतीची ही ठिकाणे जवळ जवळ एका रेषेत उभी आहेत. जवळ जावे तशी त्याची भव्यता जाणवायला लागते. फिक्कया तपकिरी, करड्या रंगछटेचे प्रचंड मोठे चौकोनी, आयताकृती दगड चुना सिमेंट वगैरेचा फारसा वापर न करता एकावर एक रचून केलेल्या ह्या पिरॅमिडची बांधणी आजही बऱ्यापैकी भक्कम आहे. हे सगळे ग्रॅनाईट व चुनखडीचे दगड नाईल नदीत लक्झर -आस्वान पासून कसे वाहून आणले असतील, अगदी
गुळगुळीत कसे केले असतील याचाच विचार ते पहाताना मनात येत होता. हे तीन मुख्य पिरॅमिडस, त्या मागचे राण्यांचे छोटे पिरॅमिडस, समोर दिसतोय तो स्फिंक्स, मागे असणारी कामगारांची वस्ती, इंडस्ट्रीयल यांचा गीझा एरिया मघील हा ‘गीझा पिरॅमिडचा कॉम्प्लेक्स’ आहे. हा मधला सर्वात मोठा आहे तो ‘खूफू’ राजाचा पिरॅमिड, यापेक्षा थोडा लहान आहे तो त्याचा मुलगा ‘खाफ्रे’ याचा व सर्वात लहान आहे तो खाफ्रेचा मुलगा ‘मेन्काउरा ‘ याचा या पैकी खुफूचा सर्वात उंच म्हणजे मूळचा ४८१ फूट पण भूकंपाच्या पडझडीनंतर राहिलेला ४५१ फूट आहे. हा ख्रिस्तपूर्व २५८० ते २५६० या कालावधीमध्ये बांधलेला आहे. याचा व्हॉल्यूम २५ लाख ८२ हजार २८३ घनमीटर असून प्रत्येकी ४५५ फूट लांबीच्या वरच्या टोकाला एका बिंदूत जुळून येणाऱ्या चार बाजूंचा हा भव्य आकार आहे. यासाठी लागणारे ग्रॅनाईट व लाईमस्टोनचे दगड लक्झूर -आस्वानहून नाईलनदीतून इथपर्यंत आणले गेले, ते घासून गुळगुळीत केले गेले, योग्य अशा आकारात कापले व फार थोडे मॉर्टर वापरून एकावर एक अश्या तऱ्हेने रचले की ते एका बिंदूपाशी मिळावेत. यासाठी प्रत्येकी २.५ ते ३ टन वजनाचे २.३ मिलियन ब्लॉक्स वापरले आहेत. काही ब्लॉक्स १६-२५ टन वजनाचेही आहेत. त्यापैकी ५.५ मिलीयन टन लाईमस्टोन,८००० टन ग्रॅनाईट, ५ लाख टन चुन्याच्या सहाय्याने बसवले आहेत. खाफीचा पिरॅमिड ४४७ फूट उंच व मेन्काउराचा २२८ फूट उंचीचा आहे….. ‘पिरॅमिडचा इतिहास, किती दगड वापरले, किती मजूर लागले ही माहिती जरी सराह सांगत होती तरी माझ्या डोळ्यासमोर खूप मजूर काम करताहेत, भले मोठे अवजड दगड खूप उंचीवर चढवण्याची खटपट करताहेत, हळूहळू पिरॅमिडचा आकार घडतो आहे हेच दिसत होते. ह्या सुबक पिरॅमिडसच्या मागच्या बाजूला थोड्या अंतरावर ३ छोटे, अगदी साधे व ओबडधोबड पिरॅमिडस आहेत. ते अर्थातच फेरोच्या राण्यांचे. ह्या पिरॅमिडसच्या आसपास सजवलेले उंट घेऊन त्यांचे मालक घुटमळत होते. वाळवंटातून ते प्रवाशांना चक्कर मारून आणायला उतावीळ होते. आम्हाला जरी ‘उंटावरचे शहाणे’ होण्यात रस नव्हता तरी पिरॅमिडसच्या पार्श्वभूमीवर ते उंट खूप आकर्षक दिसत होते.

तीनपैकी फक्त एकाच पिरॅमिडमध्ये आत पर्यंत जाण्याची सोय आहे. आम्ही प्रथम दोन मजले उंचीएवढा जिना चढून गेलो व जेमतेम एक माणूसच एकावेळी जाऊ शकेल इतक्या अरूंद जिन्यातून पिरॅमिडच्या पोटात उतरू लागलो.पायऱ्या नव्हत्याच, त्याऐवजी लाकडाचे ओंडके, पाय घसरू नयेत म्हणून दोन्ही बाजूला कठडे व मिणमिणता दिवा.चढण्या- उतरण्यासाठी एकच रस्ता. त्यामुळे खालून व वरून माणसे एकदमच आली तर त्यांना दुसऱ्याला वाट मोकळी करून देणे शक्य व्हावे यासाठी मध्ये मध्ये मोकळे चौकोन होते. खरतर खाली जाण्याचा रस्ता बघतानाच छातीत धडधडत होते. असे वाटत होते की एखादा धिप्पाड माणूस मध्येच अडकला तर … किंवा एखादा दगड ढासळला तर….. पिरॅमिडच्या आत भारतीय माणसाच्या ममीज !!!! ..पण आत काय असेल याचे कुतुहल जबरदस्त. जसजसे पिरमिडच्या पोटात खाली खाली जात होतो तसा उकाडा वाढत होता.खाली पोहोचेपर्यंत घामाने चिंब भिजलो होतो. खूप खाली गेल्यावर बऱ्यापैकी मोठी खोली होती. तिथे एक बंद पेटी होती व भिंतीवर फेरोच्या (राजाच्या) जीवनातील प्रसंग रेखाटलेले होते. खूप महत्वाचे व भव्यदिव्य असे काही बघायला न मिळाल्याने काही सहप्रवाशांची निराशा झाली. पण आम्हा दोघांना पिरॅमिडच्या पोटात शिरण्याचा अनुभव मिळाल्याचे समाधान झाले. मोकळा श्वास व लखलखीत सूर्यप्रकाश ही किती आल्हादायक गोष्ट असते हे पिरॅमिडमधून वर आल्यावर कळले. त्यांच्यापासून थोड्याच अंतरावर आत्तापर्यंत फक्त चित्रात पाहिलेला स्फिंक्स तीनही पिरॅमिडसचे रक्षण करीत, चौफेर नजर फिरवीत बसला होता. काही ठिकाणी जरी तो भंगला असला तरी त्याची नजर सगळीकडे असावी असे वाटत होते.चारी पाय मुडपून बसलेला स्फिंक्स त्या मागचे तीन पिरॅमिड कल्पनेपेक्षाही खूपच भव्य असे ते सगळे दृश्य होते. त्याच्या समोरच्या पटांगणात रोज रात्री लेझरच्या सहाय्याने इजिप्तचा इतिहास जसाच्या तसा साकार करतात. ते पहाताना नकळत आपणही त्या काळात रंगून जातो. सहारा वाळवंटावरून येणारा थंडगार वारा अंगावर काटा आणतो का फेरोचा इतिहास ऐकताना अंगावर काटा येतो ते सांगणे कठीण. रात्री कितीतरी वेळ सगळे आठवत राहिले.

दुसऱ्या दिवशी आमच्या गाईडने परत एकदा पिरॅमिडचे दर्शन घडवले, तिथल्या एका गालीचे विकणाऱ्या दुकानात नेऊन मस्त गालीचे दाखवले, इजिप्शियन चहा पाजला, कैरोतील इतर बऱ्याच गोष्टी दाखवल्या व एका मस्त हॉटेलमध्ये जेवायला नेले. तिथे आमच्यासाठी शाकाहारी जेवणाची ऑर्डर देऊन ती स्वत: उपवास असल्याने वर्तमानपत्र वाचत आमच्यापासून बऱ्याच दूरवर एका टेबलाशी बसून होती, पण आम्हाला ७ कोर्सचे जेवण मिळते का नाही यावर बारीक लक्ष ठेवून होती. तिच्या संयमाचे खूप कौतुक वाटले.

संध्याकाळ रिकामी होती म्हणून आम्ही हॉटेलमधून टॅक्सी करून कैरोतील प्रसिध्द ‘ताहीरीर’ चौकात गेलो. दिवसा बघितलेल्या काही खुणा बघत नाईलच्या काठावरून शहराच्या मध्याकडे जाणाऱ्या रस्त्यावरून आमची टॅक्सी पळत होती. डावीकडे निळीशार नाईल व उजवीकडे उंच उंच हॉटेलच्या इमारती दिसत होत्या. नुकताच रोजाचा उपवास संपल्याने लोक जेऊन खाऊन मजेत फिरत होते. रस्त्यातील गर्दी पार करत आम्ही थोड्याच वेळात ताहिरीर चौकात पोहोचलो. दगडी छोट्या छोट्या चौकोनी फरशांची जमीन असणारा हा चौक माणसांनी नुसता फुलून गेला होता. पायघोळ कंदूरा घातलेले, डोक्यावर छोट्या गोल टोप्या किंवा चौकोनी रूमाल बांधलेले पुरुष आपापल्या बायका मुलांसह मोकळ्या हवेवर गप्पागोष्टी करायला जमले होते. ओळखीच्या लोकांशी त्यांचे आलिंगन देणे व हस्तांदोलन करणे चालू होते तर बायका आपापले बुरखे किंवा हिजाब सांभाळत ओळखीच्या मैत्रीणींना भेटून आनंद व्यक्त करीत होत्या. मधला चौक गोल होता, मधोमध झाडे व त्याच्याकडेला छान कट्टा बांधलेला होता. त्यावर बसून बरेच जण गर्दीची गंमत अनुभवत होते. त्याला वळसा घालून चारचाकी, दोनचाकी वहाने सावकाश जात होती. चौकाच्या आजूबाजूला पार्लमेंट हाऊस, इजिप्तचे प्रसिद्ध म्युझियम, एक पंचतारंकित हॉटेल होते. चौकामध्ये खेळणी विकणारे लहान मुलांना आकर्षित करत होते. गोलाकार रस्त्याच्या दुसऱ्या फुटपाथवर लहान लहान दुकाने पिरॅमिड्सच्या प्रतिकृती, गळ्यातली कानातली, कपडे यांनी सजवून त्यांचे मालक गि-हाईकांना ओरडून ओरडून बोलावत होते. हे सर्व बघता बघता १-२ तास कसे गेले कळलेच नाही. आम्हाला ज्या टॅक्सीवाल्याने तिथे सोडले होते तो आम्हाला त्याच ठिकाणी परत पिकअप करणार होता म्हणून आम्ही त्याची वाट पाहू लागलो. आता रात्रीचे ११ वाजत आले होते. त्यामुळे जमलेली मंडळीही हळूहळू पांगू लागली. दुकानेही एकेक करून बंद होऊ लागली तरी टॅक्सीवाल्याचा पत्ता नाही. हॉटेलमध्ये फोन केला तर “१५ मि. थांबा, तो येतोय” असे कळले. एव्हाना रस्त्यात अगदी तुरळक माणसे व गस्त घालणारे पोलीस शिल्लक राहीले हे पाहून माझीतर घाबरगुंडीच उडाली. काय करावे कळेना. पोलीसांनासुद्धा इंग्रजी येत नाही म्हटल्यावर त्यांची मदत घेण्याचा प्रश्नच मिटला. काय करावे कळेचना. शेवटी युक्ती केली. एक पोलीसांचीच गाडी थांबवली व त्यांना हॉटेलशी फोन जोडून दिला. तेंव्हा कळले की त्या टॅक्सीला अपघात झाल्याने तो येऊ शकत नाही. आमची अडचण ओळखून पोलीसांनीच पुढाकार घेतला व आम्हाला हॉटेलपाशी आणून सोडले. आत येताच तोच टॅक्सीवाला आमच्याकडून जातानाचे पैसे घेण्यासाठी ठिय्या देऊन बसला होता. बरोबर आलेल्या पोलीसाने त्याची अशी मस्त केली की काय सांगू! एक नवीनच अनुभव मिळाला व पोलीसांची तत्परता पहायला मिळाली. या नंतर राहिलेले कैरो आम्ही नाईलच्या सफरीवरून परतल्यावर पहाणार होतो.

दुसऱ्या दिवशी आम्ही विमानाने लक्झूरला गेलो. कैरो ते लक्झर संपूर्ण प्रवास आम्ही नाईलच्या पात्रावरून उडत उडत सहाराच्या कडेकडेने केला. विमानातून नाईल अगदी एका सरळ रेषेत वहाताना दिसत होती. तिच्या एका किनाऱ्यावर नदीच्या कडेने हिरव्या रंगाची झाडांची रांग होती तर दुसऱ्या किनाऱ्यावर सहाराचे वाळूचे डोंगर व वाळवंट पसरले होते. एकाच नदीच्या दोन किनाऱ्यांवरचा एवढा फरक क्वचितच पहायला मिळतो. या पुढचा ४-५ दिवसांचा प्रवास नदीतून बोटीतून होता. विमानातून लक्झूरला उतरताना किनाऱ्यावरच्या बोटी अगदी खेळण्यातल्या वाटत होत्या. हा नदीतला प्रवास कसा काय असेल याविषयी बऱ्याच शंका मनात धरूनच मी लक्झूरला उतरले. आता इथून पुढे आमचा गाईड बदलला होता. तो अलेक्झांड्रिया विद्यापीठात इतिहास शिकवत होता. त्यामुळे तो एकदा माहिती सांगू लागला की तासाभराची निश्चिंती. लक्झूर एक बऱ्यापैकी मोठे गाव आहे तरी घरे साधीच. नाईलच्या पूर्वेच्या लक्झरमध्ये शेती, घरे, देवळे होती तर पश्चिम भागात (किंग्ज व्हॅली) रामसेस टू, तुत- अंख – अमुन वगैरेंची थडगी. इतिहासाचार्य गाईडमहाशयांनी सगळी माहिती भराभर एक सुरात सांगितली. अगोदर वाचन केलेलं होतं म्हणून थोडं फार तरी समजलं. दोन दिवस लक्झूरला घालवून आम्ही आमचा मोर्चा नाईलकडे वळवला.

‘नाईल नदीतून ४-५ दिवसांचा प्रवास’ ह्या एकाच गोष्टीसाठीसुद्धा इजिप्तला कितीही वेळा भेट द्यायची माझी तयारी आहे इतका तो प्रवास छान आहे. नाईलला इजिप्तची जीवनदात्री का म्हणतात ते तिथे गेल्यावर एकदम पटते. ही नदी नसती तर संपूर्ण वर्षातून पडणाऱ्या २-३ इंच पावसावर, सहाराच्या रणरणत्या व विस्तृत वाळवंटात इजिप्त जगलेच नसते. सुमारे ४००० मैल लांबीची ही जगातील सर्वात लांब नदी आपला बराच प्रवास इजिप्तमधून उलट्या दिशेने म्हणजे दक्षिणेकडून उत्तरेकडे करते. ह्या नदीचे आणखी एक वैशिष्ट्य म्हणजे हिच्या पूर्व किनाऱ्यावर जीवन फुलते तर पश्चिम काठावर तेच जीवन चिरविश्रांती घेते. लक्झरच्या नंतर आस्वानपर्यंत याचा सतत अनुभव येतो.

लक्झूरला ‘स्प्लेंडिड’ नावाची बोट आमची वाट पहात होती. नाईल पाहिली नव्हती, तोवर मनात आलेल्या शंका, नाईलवरच्या भन्नाट वाऱ्यावर पहाता पहाता उडून गेल्या आणि “अरे बापरे” एवढेच उद्गार शिल्लक राहिले. बोटीवर जवळपास २० – २५ खोल्या, रिसेप्शन काउंटर, दोन किंवा तीन मजले, स्विमिंग पूल असणाऱ्या कमीत कमी ५-६ बोटी किनाऱ्यावर उभ्या होत्या. बोटी बाहेरून दिसत होत्या त्यापेक्षा आतून जास्त प्रशस्त होत्या. विमान प्रवासापुरते आमच्या हातात आलेले आमचे पासपोर्ट रिसेप्शन काऊंटरवर बोटीच्या कप्तानाच्या ताब्यात दिल्यावर परत जरा अस्वस्थ वाटलं. पण तो एक आवश्यक सोपस्कार असतो. कोमट लिंबू सरबत व तोंड पुसायला ओला टॉवेल देऊन केलेल्या स्वागतानंतर आमची रवानगी खोलीत झाली.

खोलीत डबल बेड, स्च्छतागृह, प्रसाधन कक्ष, सोफा, दोन खुर्च्या, चहाचे टेबल वगैरे सोयी पाहून आपण बोटीत आहोत का हॉटेलमध्ये याची शंका येणार तोच कर्कश्श भोंगा वाजवून बोटीने आम्हाला जमिनीवर (खरं तर पाण्यावर) आणले. प्रत्येक खोलीची प्रशस्त खिडकी नदीची शोभा मोकळेपणाने दाखवत होती. खाली २० खोल्या, वरच्या डेकवर अध्र्या भागात जेवणघर व अर्धा उघडा डेक अशी रचना होती. ह्या बोटी नदीतून एकट्यादुकट्याने न जाता ५-६ चा गट करून जातात, कारण १९९७ साली लवझूर
इथे झालेली ५२ प्रवाशांची हत्या सरकार विसरलेले नाही. पोलीस सतत बोटीवर, प्रवाशांच्या उतरण्याच्या ठिकाणी सतर्क असतात. एका मागोमाग एक बोटी सुटत असतात. आमची वेळ होताच आम्ही निघालो.

नाईलचा तळ सगळीकडे सारखा खोल नाही. बऱ्याच ठिकाणी तो खूपच उथळ आहे. त्यामुळे ह्या बोटींचे बूड खालून सपाट असते. म्हणूनच बोटींचा प्रवासाचा मार्ग ही नदी खूप रूंद असली तरी एकेरीच असतो. त्यामुळे सगळ्या जणी अगदी एकामागोमाग शाळेतल्या मुलांसारख्या शिस्तीत जातात समोरून येणाऱ्या बोटींना इशारे करत जराही धक्का न लावता ज्या तऱ्हेने त्या वाट देतात ते अगदी बघण्यासारखे! आत्तापर्यंतच्या प्रवासात पिरॅमिडस, लक्झर व कार्नाकचे देऊळ, हट-शेप-सुटचे देऊळ (क्वीन्स व्हॅली) असे बरेचसे प्रेक्षणीय पाहून झाले होते. तरी एडफूचे, होरोसचे देऊळ, आस्वान धरण असे बरेच बाकी होते.

आमचा प्रवास संथ गतीने रमत गमत चालला होता. रात्रीचे जेवण शुद्ध शाकाहारी- जेऊन आम्ही डेकवर मोकळी हवा खात आरामात बसलो होतो. बोट आता जरा आणखी रूंद पात्रातून चालली होती. सभोवताली सगळीकडे अंधार होता. दूरवर मिणमिणते दिवे गंभीर वातावरणात उगीचच भर घालत होते. नुकतेच लक्झूरमध्ये पाहिलेले तुत- अंख- अमून, रामसेस-२ ची खोल गुहेत असलेली थडगी, क्वीन्स व्हॅली मधली ५२ प्रवाशांच्या कत्तलीची जागा सगळे राहून राहून आठवत होते. कुठेही कसलीही जाग दिसत नव्हती ना बोटींची ये जा. तरीपण बोटीची गती मनाला दिलासा देत होती. आता झोपावे असा विचार करून खाली यायला वळणार तोच बोट अचानक थांबली काय झालं असावं? आम्ही परत डेकच्या कडेवर पोहोचलो. खालच्या डेकवर बोटीचे कर्मचारी होते. त्यांना सगळे कल्ला करून विचारायला लागले की बोट का थांबली? “नाईलचा तळ असमान (१५ – २० फूट उंचीवर) असल्यामुळे बोट वॉटर लॉक द्वारे वर चढवावी लागते. त्याला वेळ लागू शकतो, तुम्ही शांतपणे झोपा” एवढी मोलाची माहिती देऊन सगळे कर्मचारी आपापल्या कामाला निघून गेले.

झालं! मला काहीच कळले नाही. मी नवऱ्याकडे माझा रोख वळवला. पण त्यांच्या स्पष्टीकरणापेक्षा माझ्या शंकांची गती व आवाका व्यापक असतो या एवढ्या वर्षांच्या अनुभवामुळे “तू इथे उभी राहून काय ते बघ, सगळी गंमत कळेल” एवढच बोलून हे गप्प ! “हवं तर मी तुला सोबत म्हणून इथे थांबतो” हे ह्यांचे शब्द ऐकताच मी एकदम शूर झाले व डेकवरून गंमत बघू लागले.

या ‘वॉटर लॉकला’ ‘इस्ना वॉटर लॉक’ असे म्हणतात. वॉटर लॉक म्हणजे नदीच्या पाण्यात बांधलेली २ बोटी मावू शकतील एवढी मोठी खोलीच असते. नदीचा तळ पुढे बराच उंच असल्याने आमच्या बोटीला १५ फूट उंच चढायचे होते. त्यामुळे जेंव्हा तिचा नंबर लागला तेंव्हा तिला खोलीत प्रवेश मिळाला. बोट आत शिरताच ते दार बंद झाले. नदीच्या उंचीवरच्या बाजूने पाणी लॉकमध्ये पंप केले गेले. पाणी लॉकमध्ये साठायला लागले. पाण्याची लॉकमधली पातळी जशी वाढू लागली तशी बोट हळूहळू वर चढू लागली. आम्ही जे तळ मजल्यावरून लॉकच्या वरच्या कडेवर उभ्या असणाऱ्या माणसाकडे पहात होतो ते पहाता पहाता त्याच्या लेव्हलला आलो. योग्य त्या पाण्याच्या पातळीवर बोट येताच एवढा वेळ बंद असणारे इंजिन चालू झाले व बोट पुढच्या प्रवासाला निघाली.

चला! बरीच नवीन माहिती मिळाली. आता झोपायला हरकत नाही असा विचार मनात आला तोच बोट परत थांबली. मी एकटीच नाही तर सगळेच सहप्रवासी डेकवर जमून बोटीच्या रुसून बसण्याच्या कारणाचा तर्क करू लागले. आजूबाजूला कुठेच हालचाल नसल्यामुळे खूप उशीर झाल्यासारखे वाटत होते. एक एक करत डेकवरचे व बोटीतले आतलेही दिवे मालवत कर्मचारी आपापल्या खोल्यांमध्ये गायब होत होते. आता आम्ही प्रवासीच डेकवर रेंगाळत होतो. आसपास दुसरी बोटही दिसत नव्हती. आता सगळीकडे नीरव शांतता होती. नेहमीच्या शहरी गडबडीपेक्षा हेही खूप छान वाटत होते. इतक्यात सहजच दूरवर नजर गेली तर पाण्याच्या पृष्ठभागावर अचानकच काहीतरी रंगीबेरंगी चमकताना दिसू लागले. अगोदर वाटले की चंद्राचे प्रतिबिंब नदीच्या पाण्यावर दिसत असावे. पण ते लाटांबरोबर खालीवर होताना दिसत नव्हते. कुतूहल म्हणून पाहू लागलो तर चमकणाऱ्या पट्ट्यांसारखे आकार नदीच्या लाटांवर तरंगताना दिसू लागले. ते काय असावे ह्याचा तर्क आम्ही करतोय तोच त्या पट्ट्या बोटीच्या दिशेने पुढे सरकताना जाणवायला लागल्या, त्यांचा आकारही वाढायला लागला. बघताबघता त्या आडव्या पट्ट्यांवर अचानक पांढरे आकार काटकोनात उभे राहिले व आडवेतिडवे नाचूही लागले. बापरे! नदीच्या पृष्ठभागावर काळ्याकभिन्न अंधाराच्या पार्श्वभूमीवर फक्त नाचणाऱ्या चमचमत्या आडव्या पट्ट्या व त्यावर उभे असणारे हलते आकार! आणि तेही बोटीकडे झेपावत असलेले! नुकत्याच पाहिलेल्या थडग्यांची नको ती आठवणही आत्ताच व्हावी ना! क्वीन्स व्हॅली मधली निरपराध प्रवाशांची कत्तल आठवण्याचीही वेळ नेमकी हीच! उभ्या जागी दरदरून घाम फुटला. ‘पाचावर धारण बसणे’ याचा अर्थ आत्ता बरोबर कळला. पण विचार करत बसायला वेळ होताच कुठे? त्या भयावह आकारासोबत आता “ओव, आव, ओय्य” असे चित्रविचित्र किंचाळणेही ऐकू येऊ लागले. पाण्यातली खळबळही वाढली.. झाले! माझा होता नव्हता तो धीरही सुटला. इतक्यात अचानक……

बोटीवरचे दिवे लागले. प्रखर उजेडात बोटीचा संपूर्ण डेक लख्ख उजळून निघाला. उजेडाची किती सोबत वाटू शकते ते त्या क्षणी पटले. एकदम हायसे वाटले. सगळे परत डेकवर धावले. भीतीची जागा उत्सुकतेने घेतली. हे व्हिडीयो कॅमेरा आणायला खोलीत गेले होते. पाण्यातला गोंधळ मात्र वाढतच होता. त्याच्याकडे बघताना एकदम लक्षात आले की आपल्याला त्यांच्या आकाराशिवाय काहीच दिसत नाही.

पण आता बोटीवरच्या उजेडामुळे आपण जे कोणी खाली आहे त्यांना स्वच्छ दिसतोय हे लक्षात येताच आमची अधिकच घाबरगुंडी उडाली. डेकच्या अध्या बंद सुरक्षित भागामध्ये जाण्यासाठी सगळ्यांनी तिकडे धाव घेतली. एकदम रनिंग रेस सुरू झाली. एकच गोंधळ उडाला. धडाधड सगळे एकमेकांवर आपटलो, कारण डेकचा दरवाजा आतून बंद होता. आमचाही आरडाओरडा, हाकांचा सपाटा सुरू झाला. एकाही कर्मचाऱ्याचा मागोवा लागेना. सगळे कर्मचारी ‘त्यां ‘च्या हल्ल्यात सापडले की काय? आणि हे? हा विचार मनात येताच भीतीने माझी बोबडी वळली. ह्यांना मी हाका मारू लागले तर बाजूच्यांनी मला गप्प बसवण्याचा सपाटा चालवला. शेवटी सगळेजण डेकच्या दाराशी अगदी एकमेकांना चिकटून खाली माना घालून देवाची प्रार्थना करू लागलो.

आता खालून ओरडण्याचे आवाज व अगम्य भाषेतले बोलणेही ऐकू यायला लागले व आपण भुतांच्या नाहीतर चाच्यांच्या तावडीत नक्की सापडलो याची खात्री पटली. क्षणात सगळेजण चिडीचूप झाले. आता सुटकेची आशा अजिबातच नव्हती. काय होतय तेवढं बघणं एवढंच हातात होतं.

इतकं सगळं कमी म्हणून की काय ‘धप्प ‘ असा आवाज झाला व एक मोठा गोळा आमच्यावर येऊन आपटला.ज्याला लागला त्याने तो दुप्पट वेगाने दूर केला. पाठोपाठ दुसरा, तिसरा आणि…. गोळाबारी चालूच झाली. बॉम्ब असावा का इतर काही याचा विचार करायलाही वेळ मिळत नव्हता इतक्या वेगाने आता गोळे खालून वर येऊ लागले. गोळे अंगावर आपटले तरी दुखापत होत नव्हती हे खरं. पण भीती वाढायची ती वाढतच होती. काय असेल ते तर पाहावं अशी हिम्मतही कुणाची होत नव्हती. अजूनही सगळेजण चिकटून चिकटूनच कोंडाळे करून बसलो होतो. ही सगळी आमची मजा बहूधा कुठूनतरी बोटीवरचे कर्मचारी पहात असावेत. कारण गोळ्यांचा मारा जरा मंदावताच कुठूनतरी ते प्रगट झाले व एक एक गोळा हातात उचलू लागले. ते जिवंत आहेत ह्याने हायसे वाटण्याऐवजी आम्हाला वाटू लागलं की ते आता त्यातले काहीतरी काढून आमच्यावर फेकणार. ‘नको, नको, नाही, आमचा एकच गलका चालू झाला व ते सगळे हसायला लागले . हाताने त्यांचे गोळे उघडणे चालूच होते. आम्ही सगळे आता थोडे थोडे भानावर येऊन पाहू लागलो तो काय…! त्या गोळ्यांमधून बॉम्ब वगैरे काहीच न निघता चक्क कपडे, स्कार्फ, टोप्या निघाल्या.एकदम डेकवर हसण्याची लाट उसळली आणि मग काय ..! खरेदीची एकच गडबड उडाली.कपडे अंगावर लाऊन बघायचे, कर्मचाऱ्यांच्या मदतीने घासाघीस करायची… नुसती झुम्मड उडाली. व्यवहार जमला तर त्याच प्लॅस्टिकच्या पिशवीत पैसे ठेवायचे व ती नेम धरून पाण्यात टाकायची. आम्ही सगळे नेमबाज (?) होतो तरी खालचे व्यापारी – ज्यांना आतापर्यंत आम्ही पांढरे कपडे समजत होतो ते काळेकभिन्न सुदानी, लेबनीज … आमचे भरकटलेले नेम उचलण्यात पटाईत होते. जेंव्हा ही देवाण घेवाण थांबली तेंव्हा ते हसत हसत दूर निघून गेले. त्यांचा हा भर पाण्यातला व्यापार पाहून इतकेच म्हणावे वाटले ‘धन्य ती व्यापाराची तऱ्हा ‘….!

-अनामिका बोरकर