ज्येष्ठ सरोदवादक राजन कुलकर्णी

ज्येष्ठ सरोदवादक राजन कुलकर्णी यांचा जन्म १ जुलै १९६० रोजी झाला.

आज भारतातील अग्रगण्य सरोद वादकांच्या पैकी सुरमणी पंडित राजन कुलकर्णी यांना घरातूनच संगीताचा वारसा मिळाला. संगीताशी संबंधित असलेल्या कुटुंबात जन्मलेले पंडित राजन कुलकर्णी यांचे वडील पंडित विनायकराव कुलकर्णी आणि त्यांचे काका पंडित रघुनाथराव कुलकर्णी यांनी त्यांना एकाच वेळी स्वर संगीत आणि तबला वादन शिकवण्यास आरंभ केला. योगायोग म्हणजे, काका पंडित रघुनाथराव कुलकर्णी हे पंडित विष्णू दिगंबर पलुस्कर यांच्या पहिल्या पहिल्या शिष्यांमध्ये होते. त्यांनी लाहोरात संगीत महाविद्यालय स्थापन करण्यासंबंधी योगदान दिले होते. फाळणीनंतर ते अमृतसरला स्थिरावले. पंडित विष्णू दिगंबर यांच्या म्हणण्यानुसारच पंडित रघुनाथराव कुलकर्णी यांनी १९३७ मध्ये पंजाबच्या अमृतसर येथे गंधर्व महाविद्यालयाची स्थापना केली. पंडित राजन कुलकर्णी यांचे वडील पंडित विनायकराव कुलकर्णी यांनी परंपरा पुढे चालू ठेवली आणि त्यांचे जीवन कल्पित गायक, गायक आणि वादक यांच्यासाठी व्यतीत केले. पंडित राजन कुलकर्णी यांनी आपल्या वयाच्या १७ व्या वर्षापर्यंत गायन आणि तबला शिकणे चालू ठेवले. येथे त्यांनी वेगवेगळ्या रागांचे उत्तम ज्ञान मिळवले पण त्यांना स्वर संगीता पेक्षा वाद्य संगीतात आवड निर्माण झाली. याच सुमारास सरोदच्या आवाजाने तरुण राजन यांच्यावर आपली जादू उमटली आणि त्यांनी सरोदवादक म्हणून करिअर करण्याचा निर्णय घेतला व त्यांनी १९७८ मध्ये पंडित रत्नाकर व्यास यांच्याकडे सरोद शिकण्यास सुरुवात केली. पंडित रत्नाकर व्यास यांनी त्यांच्याकडून सरोद-वाजवण्याच्या च्या शैली आणि राग व लया यांच्या शुद्धतेबद्दलही विशेष लक्ष दिले. तसेच त्यांना हिंदुस्थानी शास्त्रीय संगीताच्या अनेक दिग्गजांकडून मार्गदर्शक सूचना व उपयुक्त सूचना मिळवण्याबरोबरच पंडित राजन कुलकर्णी यांना प्रख्यात गायक आणि शिक्षक दिवंगत पंडित नारायणराव व्यास यांचेही मोलाचे मार्गदर्शन लाभले. पंडित राजन कुलकर्णी १९९३ पर्यंत अमृतसर मध्ये होते. हे पुण्यात शिफ्ट झाल्यावर पंडित राजन कुलकर्णी यांनी पुण्यात संगीतासाठी वाहिलेली संस्था ‘सारंग संगीत विद्यालयाची’ स्थापना केली. आज हे विद्यालय हिंदुस्थानी शास्त्रीय संगीताच्या तीनही विद्याशाखांमध्ये (गायन, वाद्य व नृत्य) संगीताचे प्रशिक्षण देते. पंडित राजन कुलकर्णी हे सर्व विद्यार्थ्यांना रियाजची सवय लावताना दिसतात. अखिल भारतीय गंधर्व महाविद्यालय विद्यालय, मुंबई यांनीही शाळेला मान्यता दिली आहे. दुसर्या शब्दात सांगायचे झाले तर १९३७ मध्ये अमृतसरमध्ये सुरू झालेली अध्यापनाची परंपरा पुण्यात अखंडपणे सुरू आहे. पंडित राजन कुलकर्णी यांनी संगीत मैफलीचे आयोजन आणि गरजू विद्यार्थ्यांना आर्थिक मदत देण्याच्या उद्देशाने ‘स्वरसंगम फाउंडेशन’ची स्थापना केली आहे. या स्वरसंगम फाउंडेशनच्या संयुक्त विद्यमाने संगीत मैफिली आयोजित करण्याचा प्रयत्न करतो. गरजू विद्यार्थ्यांना आर्थिक मदत देखील दिली जाते. याशिवाय फाउंडेशनतर्फे दुर्गम भागात राहणाऱ्या आणि नियमितपणे पुण्यात ये-जा न करणा ऱ्याना वाद्य सल्ला व समुपदेशन देण्यात येते, सारंग संगीत विद्यालयाने केलेला आणखी एक महत्त्वाचा उपक्रम म्हणजे भारतातील तसेच इटली, फ्रान्स आणि अमेरिकेसारख्या देशांमध्ये दूरवर राहणाऱ्या अनेक विद्यार्थ्यांना पंडित राजन कुलकर्णी distance learning द्वारे शिक्षण देतात. १९७९ मध्ये जालंधर येथील हरिल्लभ संगीत संमेलनात प्रख्यात सतार वादक पंडित रविशंकर कडून पंडित राजन कुलकर्णी यांना सुवर्णपदक मिळाले होते. तसेच मुंबईच्या सुरसिंगार संसदेने त्यांना “सूरमणी” ही पदवी दिली आहे.

राजन कुलकर्णी यांनी देशा विदेशात अनेक मैफिली केल्या आहेत. राजन कुलकर्णी यांचे चिरंजीव श्रीरंग कुलकर्णी हे ही प्रसिद्ध सरोदवादक आहेत. श्रीरंग कुलकर्णी यांनी आपल्या वडिलांच्याकडे सरोदच्या शिक्षणा बरोबरच गांधर्व महाविद्यालयात सरोद वादनाचे शिक्षण घेतले आहे. त्यांनी सरोद व इलेक्ट्रॉनिक गिटारचे फ्युजन केले आहे. त्यासंबंधी वाद्य निर्माण केले आहे. झीरॉड असे नामकरण तौफीक कुरेशी यांनी या वाद्यासंबंधी केले आहे. फ्युजन म्हणजेच शास्त्रीय संगीतातला पुढला भाग किंवा आवृत्ती. युवकांना फ्युजन अधिक आवडते. त्याचा प्रसार करण्यासाठी ते प्रयत्न करीत आहेत.

राजन कुलकर्णी यांचे संकेत स्थळ.

— संजीव वेलणकर.

९४२२३०१७३३

पुणे.