शिक्षणाचे मानसशास्त्र : परीक्षेसाठी शिकणे का शिकण्याचे परीक्षण

खालील परीक्षेत 5 पैकी 2 मार्क मिळाले तर संस्कृत भाषा अवगत आहे असे प्रमाणपत्र द्यावे का?

योग्य पर्याय निवडून उत्तरं द्या : (कुठलेही पाच)”यदा यदा ही धर्मस्य ग्लानिर्भवति …. ” वाक्य पूर्ण करा.

1. “वसुधैव कुटुम्बकम्” मधे कुटुंबकम् हे दक्षिण भारतातल्या गावाचे नाव आहे. बरोबर का चूक?
2. “सत्यमेव जयते” चा अर्थ …. असा होतो. (सत्य + मेवा संधी करा, पत्यातली सत्ती आहे, सत्याचाच विजय होतो)
3. “गुरुर्ब्रह्मा ग्रुरुर्विष्णुः गुरुर्देवो महेश्वरः ..” हा श्लोक … भाषेत आहे. (संस्कृत, मराठी, हिंदी, तेलगू)
4. “सर्वे भवन्तु सुखिनः, सर्वे सन्तु निरामयाः” ह्या श्लोकात “सर्वे” म्हणजे …. (आढावा, सगळ्यांना, सर्वेक्षण, भूमापन)
5. ॐ शांती ॐ चित्रपटाचे नाव … भाषेत आहे. (इंग्रजी, पर्शियन, संस्कृत, मांडारीन)

(तुम्हाला किती मार्क मिळाले? 🙂 )

क्षमस्व! या वात्रटपणाचे कारण पुढे येईलच, पण आधी हेतू स्पष्ट करतो (वात्रटपणाच, दुसरं काय?). सर्व जगात जी परीक्षा पद्धत वापरून शिक्षणाचे प्रमाणपत्र दिले जाते, त्या पद्धतीचा गुणदोषांच्या चर्चा होत राहावी हा विचार आहे. सर्व सामान्यात शैक्षणिक धोरणाबद्दल जागरूकता आणि त्यावर येणाऱ्या / असलेल्या विचारांना आणि सुचनांना शास्त्र आणि तर्काचा आधार मिळावा असा आहे. जागरूकता राहीली, तर आहे ते चांगले चालवले जाइल आणि नव्याचा शोध होईल अस विश्वास आहे.

लेखाचे उद्दिष्ट टिचिंग टू द टेस्ट (परीक्षार्थी शिक्षण) पद्धतीचे दुष्परिणाम दाखवत एव्हीडन्स ऑफ लर्निंगकडे जाण्याचा आहे. अजून एव्हीडन्स ऑफ लर्निंग पद्धत प्रायोगिक अवस्थेत आहे म्हणून इथे फक्त निर्देश आहे. सर्टिफिकेट असणे आणि प्रत्यक्ष ज्ञान असणे फरक समजला पाहिजे हा अव्यक्त हेतू.

कदाचित आज तूमची मुलं शिक्षण व्यवस्थेत नसतील, त्यामुळे विषय महत्वाचा वाटणार नाही, किंवा शिकत असल्यामुळे त्यांच्या सोयिकडे झुकणारा विचार असेल, पण निष्पक्ष तर्कसंगत विचार अपरिहार्य आहे हे तुम्हाला पटेल. हा दोष किंवा कुठे कमी पडतं हे आता सर्वंश्रूत आहे, तरीही दुरलक्ष होतय, होऊ नये असे वाटते. लक्षात असू दे की आपल्याला, आपल्या मुलाबाळांना, नातवंडांना औषध देणारा, आपले घर बांधणारा, दूध, किराणा देणाऱ्यां पासून नौकरी, कामधंदा देणारे … सर्वच ह्या शिक्षण पद्धतींचे निर्मित / प्रभावित आहेत. इट इझ अ स्मॉल वर्ल्ड.

आहे ते चांगले कसे चालवल जातं?– Work around methods of today

दोष सर्वंश्रूत असल्या मुळे, व्यावसायिक आणि शैक्षणिक व्यवस्था (systems) नुसते मार्कांवर अवलंबून राहत नाही. त्यावर पर्यायी किंवा पूरक उपाय वापरतात.

1. व्यावसायिक व्यवस्था मुलाखतींवर भर देतात. आपण ज्यासाठी भरती करत आहोत ते काम उमेदवार करू शकेल का हे पडताळून पाहतात. नवोदितांना घेताना आपले काम ते शिकून चांगले करू शकतील का हे पाहतात. काही वेळा छोटेसे नमुना काम करायला सांगतात. खरच येत का हे तपासलं जातं. व्यावसायिक ज्ञाना बरोबर वैयक्तिक गुणांकडेही बघितले जाते.
2. शैक्षणिक व्यवस्थेने कॉमन एन्ट्रन्स/ऍडमिशन टेस्ट अशा अधिक परीक्षा जोडल्या आहेत. पसंगी ग्रुप डिस्कशन, इंटर्व्हियु प्रकारही घेऊ शकतात. 10वी 12वी बोर्डाचे प्रयोजन सर्व साधारण (बेसिक) शिक्षण प्राप्तीचे प्रमाण आहे (असे मला वाटतं). ऍडमिशन टेस्ट थोडे जास्त आणि व्यापक तपासणी करण्याकरता आहेत. वर खबरदारी म्हणून पाहिल्या वर्षी उजळणीला महत्व देतात.

परिक्षेसंबंधी मी रॉयल कॉलेज ऑफ सर्जन्स ऑफ इंग्लंड येथे परीक्षा विभागाच्या प्रमुखांशी एकदा बोललो होतो. तेव्हा परीक्षा अजूनही मार्मिक चिकित्सक, विस्तृत कशी करता येईल हा प्रश्न आहे असे म्हणाले होते. “द क्वालिटी ऑफ मेडिकल सर्व्हिस इझ ओन्ली एझ गुड एझ द फिजिशियन. ओन्ली द गुड शुड गो अहेड” हे ऐकून मला FRCS डॉक्टरांना का चांगलं म्हणतात आणि परीक्षेला किती गंभीरपणे घेतलं जातं ह्याची कल्पना आली. (गम्मत: FRCS पात्र झालेले सर्जन्स डॉक्टर ही उपाधी सोडून देतात आणि नावापुढे मिस्टर/मिस/ई. लावतात! त्यांना डॉक्टर म्हटलेलं चालत नाही 🙂 ).

नवे का शोधावे – The need to find a better solution

वर्क अराउंड आहेत, मग अडचण कुठे? विचार करा की नवीन शोध, दर्जेदार उत्पादन, यशस्वी आणि उत्कृष्ट व्यवस्था अभावानेच का दिसते? परिक्षेतले यश आणि प्रत्यक्ष – का आहे फरक? पुढे जाणारे शिक्षणाबद्दल “नॉट बिकोज, इंस्पाईट ऑफ” असे का म्हणतात? योग्यता प्रमाणित करण्याची परीक्षा स्वतःच फेल होती आहे का?

आज पुष्कळ लोकांचे मत आहे की मुलांना डिगऱ्या असतात पण काही करता येत नाही. बहुतेक त्यांचा अनुभव काहीसा तसा आहे. एकाने इंजिनियरिंग पास झालेल्या काही विद्यार्थ्यांना सेफ डिपॉझिट लॉकररूमच्या दरवाज्यासाठी कुठला कडी कोयंडा (Aldrop bolt) योग्य असे विचारले. महाग असला तरी चालेल, पण चांगल्या “क्वालिटीचा” हवा असेही सांगितले. बहुतेकांनी महागातला नक्षीकाम असलेला “ब्रास” बोल्ट निवडला. हार्डन्ड स्टील का नको, त्याच्यापेक्षा ब्रास बोल्टची क्वालिटी का चांगला असे विचारले तर गडबडले. चालेल ना असे मोघम उत्तर दिले पण कारण देता आले नाही. सेफ डिपॉझिटरुमला लोखंडी दरवाजा असू शकतो हे त्यांचा लक्षात आले नाही आणि विचारलेही नाही. आम्हाला असे शिकवलेच नाही असेही काही महाभागाने उत्तर दिले. (परीक्षार्थी शिक्षणाचे ज्वलंत उदाहरण!)

दुसऱ्या गृहस्तांनी माझ्याकडे 10 hp 3 फेज कनेक्शन आणि सिंगल फेज अर्धा hp पाण्याचा पपं आहे, तर तो जोडण्यासाठी काय करू असे विचारल्यावर “विद्युत मंडळाला अर्ज देऊन सिंगल फेज घ्यावे लागेल” असे उत्तर मिळाल्याचे संगितले!

सर्व विद्यार्थी परीक्षेत मात्र चांगल्या गुणांनी उत्तीर्ण झाले होते. काय चुकलं असेल? शिकवण का परीक्षण? वर्क आराउंड का हवे, लेखी, तोंडी आणि तीन तीन मुलाखती का घेतात याचा अंदाज येतो.

शिकवणी यशस्वी झाली का? – Assessment OF learning थोडीशी पार्श्वभूमी: परिभाषा (Basic terminology)

शिक्षण यशस्वी झाले का नाही हा मूळ प्रश्न. एक परीक्षा घेऊन निर्णय घ्यावा का ही शंका! यासाठी थोड्या वेगळ्या तांत्रिक बाजू पाहावयास हवे. शिक्षणाच्या मानस शास्त्रात चार अंगाने विचार केला आहे. (या अंगांना मी “दर्शन” Viewpoint/School of thought म्हणतो. एम एड पाठ्यक्रमात ‘उपपत्ति’ शब्द वापरला आहे.

1. वर्तनात्मक दर्शन शिक्षणाला वर्तनात दिसणारा बदल प्रमाण करतो (Observed permanent change in behaviour).
2. संज्ञानात्मक किंवा ज्ञानात्मक फरक ग्राह्य धरतो (Observed change in knowledge, unknown to known).
3. रचनात्मक (Constructive, derived knowledge). इथे अनुभव आणि अनुभूतीचा प्रयोग करून मनुष्य ज्ञान निर्मित करतो असे मानले आहे.
4. मानवतावादी (Humanistic) – अब्राहँम मासलो यांच्या प्रमुख प्रणेता आहे. त्याने मानवाचे चार वाढत्या क्रमाचे उद्दिष्ट संकल्पना मांडली. पाहिले चरितार्थ, मग स्थैर्य, नंतर आत्मसम्मान, आत्मसिद्धी. हा अजून नवीन विषय आहे आणि काम चालू आहे (Work in progress – थोडक्यात मला माहित नाही  🙂  )

आजच्या परीक्षा पद्धती पहिल्या दोन दर्शनांवर अधिष्टीत आहेत. प्रॅक्टिकल आणि प्रोजेक्टच्या चेष्टा बिहेवीअरल दर्शन, तर लेखी ही कॉग्नीटिव्ह दर्शनाची चेष्टा (Pun/श्लेष मुद्दाम वापरला आहे).

सर्व दर्शनात परीक्षेचे मुख्य उद्दिष्ट अध्ययन प्रयासात मार्गदर्शक म्हणून आहे. त्यामुळे परिक्षणाची कृती प्रश्नोत्तराचे (interaction चे) तीन प्रकार असतात: फॉर्मेटिव्ह – जडण-घडणात्मक, डायग्नोस्टिक – चिकित्सक आणि समेटिव्ह – निर्णयात्मक.

1. फॉर्मेटिव्ह तुम्हाला दिलेल्या माहितीचे ज्ञान कौशल्यात रूपांतर करतो. उदा. बेरीज वजा बाकी गुणाकार भागाकार. प्रश्न उलट सुलट विचारून गणिताचा सराव करवून ज्ञान-कौशल्य भक्कम करते. बुद्धीला ताण दिल्यावर स्मृती भक्कम होते. धड्या खाली असणारे प्रश्न (exercise) याच उद्दिष्टाने दिले असतात.
2. डायग्नोस्टिक प्रकार तुम्ही काय करू/सांगू शकता हे पाहून पुढे काय करावं हे सांगण्यासाठी आहे. कुठे कमी आहे, कुठे चुकतेय तिथे दुरुस्ती दर्शवतो. वर्गातली चाचणी परीक्षा, गृहपाठ ई. सर्व मुलांची प्रगती समान असावी म्हणून तिमाही, सहामाही, वार्षिक डायग्नोस्टिक म्हणूनही घेतल्या जातात.
3. समेटिव्ह पुढे जाण्याचा सिग्नल आहे. पिवळा हिरवा रंग (गुणांकन) कसे जा हे ही सांगतो. पिवळा सिग्नल किंवा कमी गुण असतील तर अध्ययन उजळणी किंवा विशीष्ट धडे पुन्हा अध्ययन करून सुधारण्याचा संदेश देतो. पुढचे विषय निवडताना विचार करण्यास सांगतो.

वर दिलेली पार्श्वभूमी विविध पैलूंवर विचार करण्यास उपयुक्त आहे म्हणून दिली आहे. आता मुख्य मुद्दा.

निर्णयात्मक परीक्षा पद्धत – Summative evaluation examination

समेटिव्ह किंवा निर्णयात्मक परीक्षा पद्धत ही सध्याची पद्धत आहे. त्यात चाचणी, इंटर्नल एक्सटर्नल आणि (क्वचित) प्रोजेक्ट प्रकार असे भाग असतात.

1. चाचणी परीक्षा खरतर फॉर्मेटिव्ह असेसमेन्ट आहे, पण विद्यार्थी आणि बरेच शिक्षक त्याला महत्व देत नाहीत म्हणून त्यांचे सरासरी इंटर्नल असेसमेन्ट मधे वर्ग करण्याची मुभा आहे. पण ह्याचे उद्दिष्ट पुढे जाण्याची तयारी करण्याची (विद्यार्थ्यांची) आहे. हे असेसमेन्ट OF लर्निंग नसून असेसमेन्ट FOR लर्निंग आहे.
2. इंटर्नल असेसमेंट मधे व्याप्ती कमी ठेवून शिक्षकाला विद्यार्थ्यांचे प्राप्त ज्ञान परीक्षण करण्याचे स्वातंत्र्य दिले आहे. मूळ स्वरूपात ही परीक्षा डायग्नोस्टिक आहे. उत्तरपत्रिका तपासून त्यावर टिप्पणी दिली जाते (feedback). काय आले, काय नाही, कुठे चुकलं हे पाहून विद्यार्थी पुरक / रेमेडिअल शिकवणी घेऊ शकतो. शिक्षकाला एकंदरीत परिणाम पाहून आपल्या टेक्निक मधे कुठे फेरफार हवा हे कळत. त्या अनुषंगाने पूरक / रेमेडिअल शिकवणी आयोजित करता येते. प्रसंगी ही परीक्षा पुन्हा किंवा तोंडी घेता येऊ शकते. व्हायवा किंवा तोंडी परीक्षा सखोल परिक्षणासाठी वाव देते. विद्यार्थ्याला तत्काळ फीडबॅक मिळतो.
3. एक्सटर्नल असेसमेन्ट प्रत्यक्ष शिकवणारा शिक्षक घेत नाही. निष्पक्ष मूल्यांकनासाठी बाह्यस्त व्यक्ती किंवा संस्था घेतात. ही विद्यार्थ्यांसाठी समेटिव्ह असू शकते. क्वचित प्रसंगी इंटर्नल परीक्षेत एक्सटर्नल एक्झामीनेर बोलावून डायग्नोस्टिक पण करता येते.
4. समेटिव्ह असेसमेन्ट (वार्षिक, सेमिस्टर एन्ड) या परीक्षेत ऐनवेळी ज्ञान आठवते, वापरता येते का याचे परीक्षण आहे (स्मृती आणि कौशल्य परीक्षा)
5. प्रोजेक्ट उद्दिष्ट प्राप्त ज्ञानाचा उपयोग करून (प्रोजेक्ट) किंवा सखोल विचार करून विषय पुढे नेण्याची (सेमीनार, व्हाइट पेपर) म्हणजेच शिक्षण अंगीभूत झाले का हे तपासण्याची आहे.

इथे काही अजून मोठ्या त्रुटी लक्षात घेण्यासारखे आहेत.

1. विद्यार्थी वार्षिक परिक्षेसाठी म्हणून विशेष प्रयास करतात. त्यामुळे रिसन्सी इफेक्ट (Recency effect) होतो. काल वाचलेलं (रिसेन्ट) आज आठवत, उद्या आठवेल का? काही विषय पुढे अधिक गहन होतात त्यामुळे मागची उजळणी होते, पण काही तिथेच थांबतात. मग ते विस्मृतीत जातात. उदा. चक्रवाढ व्याजदराचा फॉर्म्युला आठवतो? पुढचे पाट मागचे सपाट?
2. पुढच्या प्रवेशाचे द्वारपाल, गेट कीपर / गुणांकनाचे प्रेशर – हे वाम मार्गाला प्रवृत्त करतात आणि अनाठायी मानसिक दबाव निर्माण करतात.
3. महाभारतातील कर्ण आठवा. ऐनवेळी चाक रुतलं हा त्याचा दोष म्हणावा का? या प्रेशर मधे ब्रह्मास्त्र मंत्र आठवला नाही म्हणून तो (कर्ण) धनुर्विद्या शिकला नव्हता, पारंगत नव्हता असे म्हणता येईल?
4. शिक्षकांच्या मताला वाव नसतो, पण त्यांच्यापेक्षा विद्यार्थ्याच्या ज्ञानार्जनाची कल्पना कुणाला असेल?

त्रुटी असल्यातरी राबवायला सर्वात सोयीस्कर पद्धत, त्यामुळे सगळीकडे सर्रास वापर आढळतो. यापुढील काळात संगणकाचा उपयोग करून अजून सक्षम पद्धत निर्माण करण्याचे प्रयत्न चालू आहे. पण सध्या तरी हीच पद्धत चलेल असे वाटते.

परीक्षा ही फक्त विद्यार्थ्यांच्यावर टिप्पणी नसते. ती शैक्षणिक संस्था, अध्यापक / शिक्षक, अभ्यासक्रम, आणि समाज व्यवस्था / विचारांवर पण भाष्य करते.

• परीक्षा आणि संस्था – काय आहे नातं?

विद्यार्थी परीक्षेत उच्च श्रेणीत यशस्वी झाले तर संस्थेला त्याचा क्रेडिट बरोबर आर्थिक आणि लौकिक यशही मिळते. चांगले शिक्षक आणि चांगले विद्यार्थी, दोघेही आकर्षित होतात आणि संस्थेचे नाव लौकिक उत्तरोत्तर वाढते. संस्थेला डोनेशन, ग्रांट्स आणि रिसर्च प्रोजेक्ट्स मिळतात. संस्था अध्यापकांना, शिक्षकांना, विद्यार्थ्यांना त्याचा लाभ देउ शकते. परीक्षेचा निकाल संस्थेच्या व्यवस्थापनेची गुणवत्ता सांगतो.

• परीक्षा अभ्यासक्रमावरही भाष्य करते. (सरप्राईझ?)

बघा विचार करून. अभ्यासक्रम फारच सोपा आणि फारच थोडा असेल तर निकालाची टक्केवारी काय असेल? पैकीच्या पैकी गुण घेणाऱ्यांची संख्या किती असेल? चांगला/सुमार/बेकार अभ्यासक्रम असल्यास समाजात विविध क्षेत्रात यशस्वी शास्त्रज्ञांची, तज्ञांची, व्यवसायकांची संख्या किती असेल? देशाची अर्थ व्यवस्था, सामाजिक परिस्थिती कशी असेल?

• अध्यापक-शिक्षक प्राविण्य परीक्षण होते.

प्रायव्हेट क्लास, कोचिंग, ट्युशन का चालतात? सखोल आणि गंभीरपणे विचार करण्याचा प्रश्न आहे. उत्तम शिक्षक होण्यासाठी अलबर्ट आईन्स्टाईन असण्याची अट नसते. आईन्स्टाईन स्वतः 10वी 12वी साठी चांगला शिक्षक झाला असता का? गुरुपदाचे अनाठायी स्तोम आणि अवडुंबर बाजूला केले तर गुरूला (खर तर गुरू नव्हे – अध्यापक/शिक्षक) आवश्यक ज्ञानाबरोबर ते समजावून सांगण्याची कला, भाषा, वक्तृत्व, विद्यार्थ्यांची अध्ययनाची शैली, क्षमता वेग आणि अजून अनेक अंगांचे ज्ञान हवे. (भाषा चांगली येत नसलेले शिक्षकांचा अनुभव बऱ्याच जणांना असेल, कारण मँथ्स सायन्स करणारे क्वचितच भाषा महत्वाची म्हणून जास्त चांगले, गुणांच्या पलीकडे अध्ययन करतात. त्यात इंग्रजी? … हे राम!)

• समाजिक व्यवस्था, स्थिती, विचार आणि परीक्षा

कॉपी करणे थांबवण्यासाठी पोलीस बंदोबस्त लागतो, पेपर फुटीचे काळे अर्थकारण … काही वर्षांपूर्वी पालक बांबूला चिठ्या बांधून, परीक्षा केंद्राच्या खिडकीतून (दुसऱ्या मजल्यावरच्या!), आपल्या पाल्यानं देत होते असा विडिओ चित्रण सोसिल मीडियावर व्हायरल झालं होतं.

समाज व्यवस्थेनं परीक्षेला अध्ययन मार्गदर्शकाच्या पदावरून द्वारपालाची (गेट कीपर) जबाबदारी दिली आणि कागद असल्या शिवाय पुढे (अँडमिशन, नौकरी) जाऊ देऊ नका असे सांगितले! द इंटेन्शन इज टू कीप आऊट, नॉट टू लेट इन उनलेस … शेष काय सांगणे, आपण सर्वज्ञ आहात.

नव्याने उदभवणारा धोका The new risks – Teaching to the test and Gaming the system

“फार चांगले निकाल हे फार वाईट निकाला इतकेच गंभीर आहेत!” बघा विचार करून.

आपल्यासाठी फार नवीन नाही, पण लातूर पॅटर्न, व्यावसायिक कोचिंग क्लासेस – यशस्वी होण्याची अविचारी धडपड … काही संकट बळावू लागलेत ते पाहून वेळीच सावध होऊ.

इंग्रजीत दोन वाक्प्रचार लोकप्रिय होताहेत – Teaching to the test (परीक्षार्थी शिक्षण) and Gaming the system.

• Gaming the system म्हणजे सिस्टिमच्या नियमांचा आणि सवलतींचा व्यक्तिगत हेतू किंवा स्वार्थ साधण्यासाठी अनुचित उपयोग करणे. उदा. नो पार्किंग एरिया मधे गाडीचे इंजिन चालू ठेवून वाट पहात उभे राहणे, आप्तेष्टांच्यासाठी बसमधे जागा अडवणे इ. शैक्षणिक क्षेत्रात आई वडलांनी होमवर्क करण्यापासून मार्क चांगले मिळावेत म्हणून तयार प्रोजेक्ट रिपोर्ट विकत घेऊन सादर करणे … अपेक्षित प्रश्नसंच पाठ करून परीक्षा देणें … असे प्रकार येतात. याने शिकण्याचा हेतू साध्य होतो? अश्या पद्धतीने पास झालेल्या व्यक्तीने तुमच्या मुलांवर वैद्यकिय उपचार करावेत? अधिक काय सांगणे?
• Teaching to the Test हा वाक्प्रचार अलीकडच्या काहीवर्षांपासून USA, UK मधे चर्चेत आला आहे. शिक्षक जेव्हा आपल्या विद्यार्थ्यांना 10वी, 12वी, JET, CAT मार्क मिळण्याच्या उद्दिष्टाने शिकवतात. परीक्षेत विचारण्याची जास्त शक्यता असणारे विषय आणि प्रश्न प्रकारावर जोर देतात. तेव्हा अशा शिक्षकांना, त्यांच्या शिकवणीला “टीचिंग टू द टेस्ट” (परीक्षेत पास होण्याची शिकवण) म्हणतात.

Teaching to the Test म्हणजेच परीक्षार्थी शिक्षण. याचे फायदे तोटे चर्चिले जात आहेत आणि The jury is still out – अजून निर्णय नाही, अशी स्थिती आहे. पण आता काही अभ्यास पत्र उपलब्ध होऊ लागले आहेत. एकीकडे विद्यार्थ्यांचा आत्मविश्वास वाढतो, शिक्षण हे शिकवणाऱ्याच्या, राज्यकर्त्यांच्या व्यक्तिगत आवडी-निवडी-विचारातून बाहेर येते. शिक्षण पद्धत आणि व्यवस्था यशस्वी होती आहे का नाही याचे स्पष्ट मूल्यांकन मिळते. तर दुसरीकडे मार्कांच्या राजकारणात सर्वांगीण विकासाला बगल दिली जाते. विद्यार्थी ज्ञात पद्धतीने उत्तर शोधण्यात इतका गर्क होतो की नवीन काही करण्याचा विचारही करत नाही. लवकर हिरमोड होतो आणि सायंटिफिक इन्कवायरी किंवा शास्त्राधार शोधण्याचा विचार हरवतो.

“The practice of teaching to the test resulted in teaching to a narrow subset of the standards, rather than teaching kids to be able to do the full range of things the standards describe.”

• E. Bennett – Norman O. Frederiksen Chair in Assessment Innovation at Educational Testing Service in Princeton, NJ.
  https://news.ets.org/stories/is-teaching-to-the-test-bad-instruction/</li>

नोंद घ्या: बेनेट Narrow subset of standards म्हणतात म्हणजे विद्यार्थी उच्च श्रेणीत पास (स्टॅन्डर्ड्स) होण्या्यासाठी, परीक्षेत विचारण्याची जास्तीतजास्त शक्यता असणारे टॉपिक्स (नँरो सबसेट) वर भर दिली जाते. शिक्षण सर्व उद्दिष्ट नव्हे तर काही विशिष्ट (मर्यादित) उद्दिष्टच साधते. हा प्रकार Blooms taxonomy of learning चा निर्घृण विपर्यास आहे!

सुरवातीच्या वात्रट परीक्षचे प्रयोजन काय आणि का होतं हे आत्ता आपल्याला चांगले लक्षात आलं असेल. परीक्षार्थी शिक्षणाचा दोष मोठा आहे. रोट लर्निंग किंवा पाठांतरीत उत्तरे आणि “प्रश्न विचारू नको सांगतोय तसे कर” संस्कृतीला उत्तेजन देणारे आहे. एकीकडे inquiry learning, experiential learning असे सुधारक विचारांनी सर्वांगीण विकासाकडे जाण्याचा प्रयत्न करणाऱ्या शिक्षण पद्धतीला मागे ओढणार आहे.

While there is research to suggest that students will achieve higher grades in some subjects with the “teach to the test” approach, it is a worrying trend that can extinguish a love of learning, lead to poor motivation, and result in superficial learning that prohibits advanced thinking and communication skills.

• https://www.sec-ed.co.uk/best-practice/pedagogy-rejecting-teaching-to-the-test/

शेवटी

वर दिलेला धोका मी अनेक वेळा अनुभवला. ज्या कामासाठी म्हणून माझ्या कंपनीत भरती केली होती, त्यांनी ते काम ‘शिकवलच” नाही म्हणून हात वर केलेले मी अनेक वेळा अनुभवले. त्यांना बर्सचे गुणधर्म पाठ होते, हार्डन्ड स्टील काय असते ते माहीत होतं, उपयोग कुठे होतो हे पण माहीत होते, गुणधर्म, उपयोगावर प्रश्न परीक्षेत विचारले जाऊ शकतात म्हणून पाठ केले होते. पण … महाभारतातला कर्ण पुन्हा पुन्हा आठवतो. तो शापित होता का शिकवणारे कमी पडले?

निर्दोष होण्याकडे वाटचाल … New techniques in assessment OF AND FOR learning

Design of assessment हा एक स्वतंत्र विषय आहे. कोणा तज्ञानेच हे धनुष्य उचलावे. माझ्या अभ्यासातले आणि मला आवडलेले लेखांवर जरूर लिहीन. तत्पूर्वी काही वाचनीय लिंक्स:

• https://www.education.vic.gov.au/school/teachers/teachingresources/practice/improve/Pages/eitunderstand.aspx
•  https://www.jisc.ac.uk/guides/transforming-assessment-and-feedback/assessment-design#
•  https://www.cambridgeassessment.org.uk/our-research/areas-of-expertise/assessment-design/

Evidence of learning: एक परिक्षेवर निर्भर राहण्या ऐवजी संपूर्ण शैक्षणिक प्रयासात छोट्या छोट्या घटनांमधून शिक्षण यशस्वी होते आहे का हे पाहता येते. यात दोन प्रकारचे एव्हीडेन्स ग्राह्य आहेत. डायरेक्ट – सध्याची लेखी परीक्षेचे 3 प्रकारचे क्रिया (फॉर्मेटिव्ह इ. इंटर ऍक्शन, प्रॉब्लेम सोलविंग, डिसीजन मेकिंग इन रिअल लाइफ सीटयूएशन … ) इनडायरेक्ट एव्हीडेन्स – अटेडन्स, सबमिशन्स, विद्यार्थ्याने विचारलेले प्रश्न, चॅट रूम पार्टीसिपेशन … जर्नल आर्टिकल्स इ. ही पद्धत मेडिकल शिक्षणात OSCE पद्धत म्हणून वापरली जाते. इंटर्नशिप काळात मेडिकल स्टुडंट्स डॉक्टर्स आणि सर्जन्सना सहायक म्हणून काम करतात (Apprenticeship) आणि त्यांच्या परफॉर्मन्सवर मार्गदर्शन आणि मार्क दोन्ही मिळवतात. (गुरु-शिष्य परंपरा?) इथे Simulation technique चा वापर चांगला होतो. सिम्युलेशनला वैमानिक प्रशिक्षण प्रक्रियेनी सुरवात झाली. आता बऱ्याच क्षेत्रात वापरले जातात. रोल प्ले, सीनारिओ बेस्ड गेम्स, इ. असे टेक्निक्स ह्याच सदरात मोडतात.

… अजूनही आहेत… अभ्यास करून नंतर पुन्हा प्रयत्न करीन …

— राजा वळसंगकर
१७-१२-२०२०