श्रीमद्भगवद्गीता मराठीत श्लोकबद्ध – अध्याय पंधरावा – पुरुषोत्तमयोग

अथ श्रीमद्भगवद्गीतासु उपनिषत्सु
ब्रह्मविद्यायां योगशास्त्रे श्रीकृष्णार्जुन संवादे
पुरुषोत्तमयोगो नाम पञ्चदशोऽध्यायः ॥

इथे सुरू होतो श्रीमद्भगवद्गीतेच्या उपनिषदातील
ब्रह्मविद्यायोगशास्त्रामधील कृष्णार्जुनसंवादापैकी
पुरुषोत्तमयोग नावाचा पंधरावा अध्याय

---

श्रीभगवानुवाच ।
ऊर्ध्वमूलमधःशाखमश्वत्थं प्राहुरव्ययम् ।
छन्दांसि यस्य पर्णानि यस्तं वेद स वेदवित् ॥ १

श्रीभगवान म्हणाले,
वेदवाक्य ही पाने ज्याची‚ मुळे वरी‚ खाली फांद्या
या अविनाशी वृक्षा जे जाणति त्यां वेदज्ञ हि संज्ञा १

अधश्चोर्ध्वं प्रसृतास्तस्य शाखा
गुणप्रवृद्धा विषयप्रवालाः ।
अधश्च मूलान्यनुसन्ततानि
कर्मानुबन्धीनि मनुष्यलोके ॥ २

त्रिगुणांच्या पारंब्या फुटती इतस्तताच्या फांद्यांना
येती खाली कर्मबंधनीं जखडायाला मनुजांना २

न रूपमस्येह तथोपलभ्यते
नान्तो न चादिर्न च सम्प्रतिष्ठा ।
अश्वत्थमेनं सुविरूढमूलं
असङ्गशस्त्रेण दृढेन छित्त्वा ॥ ३

अशा स्वरूपी वृक्षाचे प्रत्यक्ष इथे दिसणे न घडे
आरंभ नि अस्तित्व अंतही ना त्याचा दृष्टीस पडे
घट्ट मुळाच्या या वृक्षाची हवी समाप्ती करावया
विरक्ततेच्या तलवारीने मुळासहित त्या छाटुनिया ३

ततः पदं तत्परिमार्गितव्यं
यस्मिन्गता न निवर्तन्ति भूयः ।
तमेव चाद्यं पुरुषं प्रपद्ये ।
यतः प्रवृत्तिः प्रसृता पुराणी ॥ ४

अन् त्यानंतर ध्यास धरावा ब्रह्म-सनातन तत्वाचा
ज्याच्या पासुन उपजे प्रवृत्ती त्या आदीपुरूषाचा
या करण्याने होइल प्राप्ति परम अशा त्या मोक्षाची
जेथुन घ्यावी ना लागे फेरी फिरफिरुनी जन्माची ४

निर्मानमोहा जितसङ्गदोषा
अध्यात्मनित्या विनिवृत्तकामाः ।
द्वन्द्वैर्विमुक्ताः सुखदुःखसंज्ञैर्-
गच्छन्त्यमूढाः पदमव्ययं तत् ॥ ५

मान‚ मोह‚ आसक्तीपासून खरोखरीने जे मुक्त
अध्यात्माचे ज्ञाते आणिक निरिच्छ बुध्दीने युक्त
सुखदु:खाच्या कल्पनांमधी सदैव राखिति स्थिरमती
असे ज्ञानिजन‚ धनंजया‚ अव्ययस्थानाजवळी जाती ५

न तद्भासयते सूर्यो न शशाङ्को न पावकः ।
यद्गत्वा न निवर्तन्ते तद्धाम परमं मम ॥ ६

जिथुन परतुनि यावे नलगे जन्माला‚ ऐसे स्थान
अग्नि‚ चंद्र वा सूर्य न लागे उजळाया ते मम सदन ६

ममैवांशो जीवलोके जीवभूतः सनातनः ।
मनःषष्ठानीन्द्रियाणि प्रकृतिस्थानि कर्षति ॥ ७

पार्था माझा अंश राहतो व्यापुनि या इहलोकात
शरिरांमध्ये जीवरूपाने मनाइंद्रियांसमवेत ७

शरीरं यदवाप्नोति यच्चाप्युत्क्रामतीश्वरः ।
गृहीत्वैतानि संयाति वायुर्गन्धानिवाशयात् ॥ ८

जिवा लाभता शरीर, होतो षडेंद्रियांमधि रममाण
शरीर सुटता त्यांना संगे घेउन करितो निर्गमन
जैसा वारा पुष्पांपासुन गंधाला वाहुन नेतो
तसा जिवात्मा पाच इंद्रियांसवे मना घेउन जातो ८

श्रोत्रं चक्षुः स्पर्शनं च रसनं घ्राणमेव च ।
अधिष्ठाय मनश्चायं विषयानुपसेवते ॥ ९

कान‚ नेत्र‚ कातडी‚ जिव्हा‚ अन् नाक‚ तसे मन मनुजाचे
यांच्या योगे भोग घेई जिव शरीरामधुनी विषयांचे ९

उत्क्रामन्तं स्थितं वापि भुञ्जानं वा गुणान्वितम् ।
विमूढा नानुपश्यन्ति पश्यन्ति ज्ञानचक्षुषः ॥ १०

हा शरिरामधि राहणारा अन निघून जाणारा जीव
विषयभोग घेई होता मनि त्रिगुणांचा प्रादुर्भाव
अशा जिवाला अज्ञानी जन कदापिही जाणु न शकती
ज्ञानचक्षुनी पाहू बघती तेच तयाला ओळखती १०

यतन्तो योगिनश्चैनं पश्यन्त्यात्मन्यवस्थितम् ।
यतन्तोऽप्यकृतात्मानो नैनं पश्यन्त्यचेतसः ॥ ११

प्रयत्न करता योगी या जीवात्म्याला ओळखतात
लाख प्रयत्नांनंतरही ना जाणति जे ते असंस्कृत ११

यदादित्यगतं तेजो जगद्भासयतेऽखिलम् ।
यच्चन्द्रमसि यच्चाग्नौ तत्तेजो विद्धि मामकम् ॥ १२

सूर्य‚ चंद्र‚ अग्निचे तेज जे समस्त जगता उजळितसे
धनंजया‚ ध्यानि घे‚ तेज ते माझ्यामधुनिच उपजतसे १२

मामाविश्य च भूतानि धारयाम्यहमोजसा ।
पुष्णामि चौषधीः सर्वाः सोमो भूत्वा रसात्मकः ॥ १३

त्या तेजायोगे भूमीमधि प्रवेश मी करितो पार्थ
चंद्ररसाच्या रूपाने, रे, वनौषधींच्या पुष्टयर्थ १३

अहं वैश्वानरो भूत्वा प्राणिनां देहमाश्रितः ।
प्राणापानसमायुक्तः पचाम्यन्नं चतुर्विधम् ॥ १४

जठराग्नीच्या रूपाने मी प्राण्यांच्या देहात वसे
प्राण‚ अपान ऐशा वायूंने अन्न चतुर्विध पचवितसे १४

सर्वस्य चाहं हृदि सन्निविष्टो
मत्तः स्मृतिर्ज्ञानमपोहनञ्च ।
वेदैश्च सर्वैरहमेव वेद्यो
वेदान्तकृद्वेदविदेव चाहम् ॥ १५

सर्वांच्या हृदि मी‚ मजपासुन मति‚स्मृती‚ अन् विस्मृतिही
वेदांमधले ज्ञान मीच‚ अन् मी वेदांचा कर्ताही १५

द्वाविमौ पुरुषौ लोके क्षरश्चाक्षर एव च ।
क्षरः सर्वाणि भूतानि कूटस्थोऽक्षर उच्यते ॥ १६

क्षर अन् अक्षर दो प्रकारचे पुरूष इथे इहलोकात
जीव ‘क्षर’‚ अन मूलतत्व जे ‘अक्षर’ या नावे ख्यात १६

उत्तमः पुरुषस्त्वन्यः परमात्मेत्युदाहृतः ।
यो लोकत्रयमाविश्य बिभर्त्यव्यय ईश्वरः ॥ १७

पुरुषोत्तम वेगळा दोन्हिहुन‚ त्याला म्हणती परमात्मा
त्रिलोक व्यापुन राहे आणि पोषि तयांसी तो आत्मा १७

यस्मात्क्षरमतीतोऽहमक्षरादपि चोत्तमः ।
अतोऽस्मि लोके वेदे च प्रथितः पुरुषोत्तमः ॥ १८

क्षरापलिकडे आहे मी‚ अन् अक्षराहुनिही श्रेष्ठ
तरीच पुरूषोत्तम मज म्हणती त्रिलोकात अन् वेदात १८

यो मामेवमसम्मूढो जानाति पुरुषोत्तमम् ।
स सर्वविद्भजति मां सर्वभावेन भारत ॥ १९

पुरूषोत्तम मी‚ हे जो जाणी नि:शंकपणे‚ धनंजया
सर्वज्ञानी होउनि मजसि भजे भक्तिने पूर्णतया १९

इति गुह्यतमं शास्त्रमिदमुक्तं मयानघ ।
एतद्बुद्ध्वा बुद्धिमान्स्यात्कृतकृत्यश्च भारत ॥ २०

गुपितामधले गुपीत ऐसे शास्त्र तुला जे कथिले मी
ते समजुन घेण्याने होइल कृतकृत्य बुध्दिमंतही २०

इति श्रीमद्भगवद्गीतासु उपनिषत्सु
ब्रह्मविद्यायां योगशास्त्रे श्रीकृष्णार्जुन संवादे
पुरुषोत्तमयोगो नाम पञ्चदशोऽध्यायः ॥

अशा प्रकारे येथे श्रीमद्भगवद्गीतेच्या उपनिषदातील ब्रह्मविद्यायोगशास्त्रामधील कृष्णार्जुनसंवादापैकी पुरुषोत्तमयोग नावाचा पंधरावा अध्याय पूर्ण झाला.

— मुकुंद कर्णिक