कोण म्हणतो भारत गरीब आहे?

सध्या भारतीय लोकांना कोणत्या प्रश्नाने अस्वस्थ केले आहे, असा प्रश्न कुणी विचारला आणि तुम्ही महागाई, बेरोजगारी, दहशतवाद, भ्रष्टाचार, अन्नधान्य आणि पिण्याच्या पाण्याची टंचाई यापैकी एक किंवा हे सगळेच उत्तर पर्याय म्हणून निवडले, तर दोनच गोष्टी सिद्ध होतील आणि त्या म्हणजे एक तर तुम्ही भारतात राहत नसावे किंवा भारतात राहूनही तुम्हाला भारतीय लोकांची अजिबात ओळख पटलेली नसावी.

वरीलपैकी कोणत्याही समस्येने कोणताही भारतीय सध्या तरी अस्वस्थ नाही. सध्या तो अस्वस्थ आहे किंवा त्याला उत्सुकता आहे ती आयपीएलच्या फायनलमध्ये मुंबई इंडियन्सचा संघ पोहचतो की नाही याची! चेन्नई सुपर किंग्सचे आव्हान डेक्कन चार्जर्स मोडून काढू शकेल की नाही, विजय मल्ल्यांचा रॉयल चॅलेंजर्स ‘डॉर्क हॉर्स’ तर ठरणार नाही, हे प्रश्नदेखील त्याच्या डोक्यात थैमान घालत आहेत.

सध्या संपूर्ण भारतवर्ष आयपीएलच्या आठ संघामध्ये विभागल्या गेला आहे आणि या प्रत्येक संघाच्या चाहत्याला आपला संघ अंतिम फेरी गाठू शकेल की नाही, याच एका प्रश्नाने अस्वस्थ केले आहे. हजारो प्रेक्षक प्रत्यक्ष मैदानावर आणि करोडो टीव्हीसमोर बसून आयपीएलच्या या मदहोश करणार्‍या तमाशात गुंगून जात आहेत. सध्या रोज हेच चित्र संपूर्ण भारतात दिसून येत आहे. संध्याकाळ होऊ लागली, की लोकांना आयपीएल लढतीचे वेध लागतात आणि रात्री उशिरापर्यंत ते त्या सामन्यांच्या मोहमयी दुनियेत स्वत:ला झोकून देतात. दुसर्‍या दिवशी आदल्या रात्री झालेल्या सामन्यांची चर्चा रंगते आणि ती पुढचा सामना सुरू होईपर्यंत पुरते. एकूण काय तर सध्या संपूर्ण देश आयपीएलमय होऊन गेला आहे.

भारतात क्रिकेट हा  एक धर्म आहे, असे म्हटले जाते. खरेतर ही बाब कौतुकाची नाही. रिकामचोट लोकांचा वेळ घालविण्याचा हा एक उद्योग आहे, यापलीकडे काही नाही. धर्म कसला, हे एक घातक व्यसन आहे आणि या देशातल्या अक्षरश लाखो लोकांना या व्यसनाने झपाटलेले आहे. कुणाला क्रिकेट खेळण्याचे, तर कुणाला पाहण्याचे, त्यावर चर्चा करण्याचे, क्रिकेट संदर्भातील बातम्या, लेख वाचण्याचे व्यसन असते आणि हे प्रमाण अगदी चिंताजनक म्हणावे या पातळीवर गेलेले आहे.

दारूड्या लोकांमुळे जसे दारू उत्पादक कोट्यवधीची कमाई करून आलिशान जीवन जगत असतात, त्याचप्रमाणे आपल्याकडील या क्रिकेटच्या व्यसनींचे क्रिकेटप्रेम लक्षात घेऊन या खेळाचा धंदा मांडण्याचा अतिशय सुपीक विचार अलीकडील काही वर्षांत मोठ्या प्रमाणात रूजला आणि तो अंमलातदेखील आणला गेला. अक्षरश कोंबड्यांच्या झुंजी लावाव्या, तशा क्रिकेटपटूंच्या लुटूपुटीच्या आणि हारजीत आधीच ठरविलेल्या झुंजी लावून पैसा कमाविणे सुरू झाले. डोके गहाण ठेवलेला रिकामचोट प्रेक्षकवर्ग आणि काही जुगारी मनोवृत्तीच्या लोकांमुळे हा प्रयोग अपेक्षेपेक्षा अधिक सफल झाला. त्यामुळे या क्रिकेटचे पार व्यावसायिकीकरण झाले. खेळाडू विकले जाऊ लागले. ज्यांनी हाती कधी बॅट किंवा बॉल घेतला नाही ते लोक बड्या बड्या क्रिकेटपटूंना केवळ पैशाच्या जोरावर कठपुतळी बाहुल्यांसारखे आपल्याच तालावर नाचवू लागले.

आयपीएल नावाचा क्रिकेटचा जो तमाशा सध्या भारतात सुरू झाला आहे, तो याच प्रकारात मोडणारा आहे. सगळ्या जगातून चांगले चांगले क्रिकेटपटू विकत घ्यायचे, संघ उभारायचा आणि त्यांच्या खोट्या-खोट्या झुंजी लावायच्या, त्यांच्यावर झालेली सट्ट्याची बेटिंग पाहायची आणि हारजीत ठरवून खेळायचे, एवढा हा सोपा `गेम` आहे.

जर आयपीएलमध्ये खेळला जाणारे क्रिकेट हा खेळ आहे, असे कुणाला वाटत असेल, तर त्यामध्ये मनोरंजनासाठी `चीअर लीडर्स` कशाला, या प्रश्नाचे उत्तर ते देतील का?

आयपीएलचे सर्वेसर्वा असलेले ललित मोदी ^{(आता त्यांची हकालपट्टी झालीय..)}  स्वत:च या प्रकाराला `इंडियन प्रॉफिट लिग` असे संबोधतात! एवढे असूनही आमच्या सरकारला मात्र त्यावर मनोरंजन कर लावण्याची आवश्यकता भासत नाही. आधी तसा कर विचाराधीन असल्याचे सांगण्यात येते आणि नंतर स्वत:मुख्यमंत्री त्याचे खंडन करतात! चित्रपटांवर तब्बल 35 टक्के मनोरंजन कर आकारण्यात येतो. आयपीएलवर केवळ 15 टक्के जरी कर आकारला असता, तर देशाला शेकडो कोटी रुपयांचा महसूल मिळू शकला असता. अलीकडेच सरकारने पेट्रोल-डिझेल, तसेच इतर जीवनावश्यक वस्तूंवरील करात वाढ केली. त्यामधून सरकारला जेवढा महसूल मिळणार आहे, तेवढा तर आयपीएलवर मनोरंजन कर लावला असता, तरी मिळाला असता आणि मैदानात जाऊन आयपीएलचे सामने बघणार्‍या प्रेक्षकांना त्यामुळे फार फरकही पडला नसता.

आयपीएलमधील संघांतील खेळाडूंची बांधीलकी त्यांना विकत घेणार्‍या एखाद्या मालकासोबत असते. हे खेळाडू त्यांच्या देशाच्या, प्रांताच्या किंवा अगदी स्वत:च्या गौरवासाठी खेळत नसतात, तर ते खेळत असतात ते केवळ कदाचित क्रिकेटचे स्पेलिंगदेखील नीट माहीत नसलेल्या मालकासाठी! या झुंजी भारतात प्रचंड लोकप्रिय आहेत; कारण क्रिकेटच्या व्यसनी लोकांची भारतातील संख्या खूप मोठी आहे. हे व्यसन रूढार्थाने घातक म्हणता येत नसले तरी, या क्रिकेटमुळे अनेक नवोदितांची आयुष्ये बरबाद झाली आहेत. एखादाच कुणीतरी सचिन बनतो आणि लाखो तरुण सचिन बनण्याच्या नादात आपले आयुष्य खराब करून घेतात. क्रिकेट पाहण्यात, ऐकण्यात आणि वाचण्यात जेवढा वेळ वाया जातो, तेवढ्या वेळात कितीतरी मोठे प्रकल्प अगदी सहज उभे राहू शकले असते. पूर्वी थोडे तरी बरे होते. वर्षातून केवळ एक-दोन कसोटी मालिका व्हायच्या; परंतु एकदिवसीय क्रिकेट सुरू झाले आणि सगळा ताळतंत्रच बिघडला. आता तर 20-20 चे फॅड आले आहे. भारतीय लोकांच्या क्रिकेटच्या आवडीला त्यांचा पागलपणा सिद्ध करण्याचाच जणू खटाटोप चालला आहे आणि दुर्दैवाने या प्रयोगाला लोकांचाही भरघोस प्रतिसाद मिळत आहे.

सध्या सुरू असलेला आयपीएलचा थाटमाट पाहिला, तर या देशातले 35 टक्के लोक दारिद्र्यरेषेखाली जीवन जगतात, यावर कुणाचाच विश्वास बसणार नाही. विजेचे भारनियमन नावाचा प्रकार या देशात आहे, हे कुणाला सांगूनही खरे वाटणार नाही. रात्रीच्या अंधारात प्रतिसूर्य उभे करून सामने खेळले जातात. लक्षावधी युनिट वीज अक्षरश: वाया घालविली जाते. या सामन्यांसाठी हजारो रूपयांचे तिकीट असूनही प्रत्येक सामन्यात स्टेडियम हाऊसफुल्ल असतात. खेळापूर्वी आणि खेळानंतर `ट्रफिक जॅम` होते. याच देशात पाच-दहा हजारांच्या कर्जापायी शेकडो शेतकरी आत्महत्या करतात, यावर कोण विश्वास ठेवेल?

क्रिकेटचे हे वेड किंवा व्यसन केवळ भारतीय उपखंडातच दिसून येते. कोणत्याही प्रगत राष्ट्रात, उदाहरणार्थ अमेरिका, रशिया, चीन, फ्रान्स, जर्मनी, कोरिया आणि एवढेच कशाला, क्रिकेटचा जन्म ज्या देशात झाला त्या इंग्लंडमध्येही हल्ली हा खेळ ना कुणी खेळतो, ना कुणी बघतो! भारताएवढे रिकामचोट लोक तिकडे नाहीतच आणि कदाचित म्हणूनच ते देश प्रगत आहेत. आपल्याकडे जागतिक मंदीवर किंवा राजकारणावर किंवा महागाईवर चर्चा करायला सांगा, शंभर लोक तावातावाने बोलायला समोर येतील, तासन् तास बोलतील; परंतु शेतीवर मजुरी करायला बोलवा, एकही गडी समोर येणार नाही. इकडच्या लोकांची ही मानसिकता क्रिकेटचा धंदा करणार्‍यांनी चांगलीच ओळखली आहे आणि म्हणूनच क्रिकेटचे नवनवे प्रयोग इथेच केले जातात.

गेल्या वर्षी हीच आयपीएल स्पर्धा दक्षिण अफ्रिकेत खेळविली गेली होती; परंतु तिथे या स्पर्धेला अतिशय कमी प्रतिसाद मिळाला आणि जो मिळाला तोही तिथे असलेल्या भारतीय वंशाच्या लोकांमुळे; कारण फालतू हजामपट्ट्या करण्याची सवय केवळ भारतीय वंशाच्या लोकांमध्येच आढळून येते, बाकी कुठल्याही देशात इतके रिकामटेकडे लोक नाहीत. तिकडे सहा दिवस मान मोडून काम करायचे आणि रविवारी कुटुंबासह कुठेतरी पिकनिकला जाऊन दिवसभर मौजमजा करायची आणि पुन्हा कामासाठी ताजेतवाने व्हायचे, ही पद्धत आहे. आपल्याकडे आठवड्यातले सगळे दिवस मनोरंजनच असते, त्यातून थोडाफार वेळ मिळाला तर कामाचे नाटक केले जाते. भारतीय लोकांची हीच मानसिकता भारताच्या प्रगतीला मारक ठरत आहे. पैसा कसा कमवावा आणि कुठे उधळवा याचे कोणतेही तार्किक गणित भारतीयांकडे नाही.

कांद्याचे भाव दोन रूपयांनी वाढले तर रस्त्यावर उतरून आंदोलन करणारे लोक, चित्रपट साध्या चित्रपटगृहात न बघता, मल्टीफ्लेक्समध्ये बघतात आणि क्रिकेटच्या सामन्याची शेकडो रूपयांची तिकिटे विकत घेण्यासाठी रात्ररात्रभर रांगेत उभे राहतात.

तीन तासाचा तमाशा पाहण्यासाठी असा दौलतजादा करणार्‍या या लोकांकडे पाहून कोण म्हणेल भारत हा गरीब देश आहे म्हणून?

पुढच्या वर्षी या स्पर्धेत दोन संघांची भर पडणार आहे. त्यापैकी एका संघाची मालकी सहारा ग्रूपने तब्बल 1700 कोटी रूपये देऊन विकत घेतली आहे. कोणताही उद्योजक एखाद्या नव्या उद्योगात त्यातून नफा होण्याची खात्री असेल तरच एवढी प्रचंड गुंतवणूक करीत असतो. सहारा समूहाने एवढी प्रचंड बोली लावली याचा अर्थ या समूहाला त्यातून तेवढाच प्रचंड नफा अपेक्षित आहे आणि तो कसा मिळू शकतो याचा अभ्यासही त्यांनी केला असेलच, तशी खात्री पटल्यावरच त्यांनी हे धाडस केले. याचा अर्थ भारतात क्रिकेट हा एक असा उद्योग झाला आहे, की ज्यासाठी उद्योजकाला कोणताही कारखाना उभा करावा लागत नाही, कामगार नाही, उत्पादन नाही, त्याची फी नाही, केवळ भारतीय लोकांच्या पागलपणावर विश्वास ठेवून आणि `मीडिया`ला हाताशी धरून हा धंदा केला जातो आणि विशेष म्हणजे या धंद्यात उतरणारा प्रत्येकजण शेवटी नफ्यातच राहतो. ज्या देशात केवळ मनोरंजनावर हजारो कोटीची उलाढाल होऊ शकते तो देश गरीब कसा म्हणता येईल?