या देवी सर्व भूतेषु

आपल्या विश्वाची उत्पत्ती एका शक्तिशाली महाविस्फोटातून झाल्याचा वैज्ञानिक सिद्धांत आहे .हि शक्ती विश्वनिर्मितीच्या पूर्वी पासून अस्तित्वात आहे . म्हणून तिला आदिशक्ती म्हणतात . ती चराचरात सामावलेली आहे यात दुमत असण्याचे कारण नाही . आदिमानवपासून ते आजच्या प्रगत मानावा पर्यंत या शक्तीस या ना त्या रूपात पुजणारे लोक (आस्तिक ,नास्तिक )आहेत . कोल्हापूरची महालक्ष्मी असो , वणीची देवी असो वा तुळजाभवानी असो कि काली  ,अनेक भक्त आहेत.  अनेकांच्या या  ‘देवी ‘ कुलदैवता आहेत .

पुराणात शक्ती शिवाशी निगडित आहे . शिव स्थिर तर शक्ती चंचल ,प्रवाही ,सारखी रूपे बदलणारी !श्री मल्हारी मार्तंड आख्यानात एक संदर्भ आहे . श्री मार्तंड हे शिवाचे रूप , हे त्यांना पूर्ण माहित असते ,पण श्री म्हाळसेस ,ती पार्वतीचा अवतार आहे याचे विस्मरण झालेले असते . आदिशक्ती पार्वतीने अनेक जन्म घेतले ,तीच पार्वती ,तीच सीतेत होती ,तीच रमा ,तीच काली ,आणि तीच म्हाळसा ! प्रत्यक जन्मात शक्तीची नवी -नवी रूपे जगासमोर आली आहेत . तुम्ही म्हणाल हि झाली ‘पुराणातली वांगी ‘.  आजचे काय ? आजचे विज्ञान पण आपणास हेच सांगते . शक्ती म्हणजे Enargy ,कधीच नष्ट होत नाही , ती फक्त फॉर्म म्हणजे रूप बदलते ! नदीच्या प्रवाहातली शक्ती जनरेटर कार्यान्वित करून वीज होते , हीच वीज प्रकाश आणि उष्णता होऊन आपल्या घरात प्रकटते ! म्हणून या शक्तीचा  ‘आद्यन्तरहिता ‘ म्हणून उल्लेख होतो .

‘शक्ती’ बद्दल अजून एक संकल्पना मांडावीशी वाटते . ती सर्वव्यापी आहे . भद्राभद्रात ‘ती ‘ अडकत नाही , ‘ती ‘ ते वापरकर्त्यावर सोडते , ‘ती ‘ फक्त परिणाम ( म्हणजेच तिचा प्रताप )दाखून जाते ! जसे युद्धात ‘क्रूरता ‘ लागतेच मग ती राम करो वा  रावण ! भद्र -अभद्र , नैतिक -अनैतिक या सामाजिक कल्पना अस्तित्वात येण्याच्या कोट्यवधी वर्षा पासून ‘ती ‘ अस्तित्वात आहे ! साहजिकच ती या साऱ्या पासून मुक्त असणार .

चंडी पाठात या ‘आदिशक्ती ‘चीजी अनंत रूपे  आहेत,  त्यातील मोजक्या रूपानं त्रिवार वंदन करून कृतज्ञता व्यक्त करणारे ‘देवी सूक्त ‘ आहे . या रूपातील शक्ती  मानवास आदिशक्तीने प्रदान केल्या आहेत . तर ‘सर्वभूतेषु ‘ कोठे कोठे हि शक्ती वास करते याचा मागोवा घेऊ या . सुक्ताच्या सुरवातीस देवीची काही नामे घेऊन स्मरण केले आहे . सर्व नामावली गोड आणि सुंदर आहे . त्यातल्या त्यात मला भावलेली काही दिवीची सम्बोधने देतो . –दैवें ,शिवाये , भद्रायै,रौद्राये , गौरे , सुखाये , कल्याणे , सर्वकारिण्ये —–वगैरे . या नंतर ‘ती ‘च्या अस्तित्वाची रूपे येणे प्रमाणे .

१. या देवी सर्वभूतेषु विष्णूमायेति — विश्वाचे पालकत्व श्री विष्णू कडे मानले जाते . या ‘विष्णू मायेत ‘ सारे जग गुंतले आहे . सजीव निर्जीव ,तुम्ही -आम्ही सगळेच . मला ‘माया ‘या शब्दासाठी मराठीत प्रति शब्द आठवत नाही (तसे आम्ही जन्मजात शब्द -दरिद्री च )पण इंग्रजी ज्याला Ilussion -भासमान – म्हणतायेईल . हे एक त्या शक्तीचे रूप मानले आहे .

२. चेतनित्यभिदीयेत्ते –हि शक्ती म्हणजे आपल्यातील चेतना , सजगता . आपला ‘आत्मा ‘ हा या शक्तीचाच अंश . कदाचित ‘जे पिंडी ते ब्रह्मांडी ‘ते याच अनुशंघाने म्हटले जात असावे . जे ‘पिंडा’त ते ब्रह्मांडात आहेच पण सगळे ब्रह्मांड पिंडात नाही . ‘आत्मा ‘ त्या ‘परमात्म्या ‘भिमुख करण्यालाच आत्मउन्नती म्हणतात . या दोनशक्ती एक झाल्या कि ‘मुक्ती ‘ मिळते .

३. बुद्धी रूपिणी –हि पण शक्ती स्वपरुपच . बुद्धी देवी सरस्वतीचे अधिष्ठान म्हणून ज्ञान हे तत्व सुद्धा येथ अपेक्षित आहे .

४. निद्रा रूपिणी — येथे फक्त निद्रा म्हणजे झोप नाहीतर ,’अज्ञान ‘हि अपेक्षित आहे . येथे अश्या सगळ्या गोष्टी येतात ज्यातून ‘जागे ‘व्हावे लागते .

५. क्षुदा रूपिणीन — क्षुदा म्हणजे भूक ,मग ती पोटाची असेल , आत्मज्ञानाची असेल ,न्यायाची असेल , संप्पती ,सत्तेची असेल सर्व येथे येते . अति भूक ‘हाव ‘होते ती सुद्धा येथेच .

६. छाया रूपिणीन — मराठीत ‘छाया ‘ म्हणजे सावली , इतरांची म्हणजे झाडाचं ,घराची तसेच आपली सुध्या पडते ती ,सुध्दा ‘छायाच . ‘छाया ‘ या शब्दाची व्याप्ती खूप मोठी आहे . ‘कृपा छत्रा ‘च्या छाये प्रमाणे काही अभद्र छाया सुद्धा असतात .असो  ‘छाया ‘ रुपी शक्तीस वंदन करून पुढे सरकू .

७. शक्ती रूपिणीन — या रूपाचा आपण या पूर्वी बराच उहापोह केला आहे . या ‘शक्ती ‘ची एक गम्मत तुम्हास सांगतो , हि ‘अति सौम्य ‘ म्हणजे कोमल आहे तशीच ती भयानक ‘रॊद्राये ‘सुद्धा आहे . हि स्थूलात सौम्या असते ,पण ती जशी जशी सूक्ष्मांत सरकते तशी तशी ती रॊद्रा होत जाते . सूक्ष्मांत तीची दाहकता भयंकर होते ! (अणू बॉम्ब हे एकमेव उदाहरण पुरेसे आहे ,असे मला वाटते )

८. तृष्णा रूपिणीन –देहाला आवश्यक असणाऱ्या पाण्याची आठवण करून देणारी हि संवेदना , तहान .
हि ‘तहान ‘ कधी ज्ञानाची असेल तर कधी संपत्तीची . भौतिक ,आत्मिक ,अध्यात्मिक सर्व प्रकारच्या ‘तृष्णा ‘ शक्ती स्वरूपच . वंदन .

९. क्षांति रूपिणीन — आत्ता पर्यंत आलेली सर्व रूपे हि शक्तीची काहीशी बाहय देहाशी संबंधित होती . पण हि शक्ती ‘मनाशी ‘निगडित आहे . ‘क्षांति ‘ म्हणजे क्षमा ! हे एक ‘दान ‘ आहे आणि ‘वरदान ‘ सुद्धा आहे . कसे ? ‘क्षमा ‘ समर्थाची प्रभावळ आहे . जो शासन (दंड या अर्थी )करू शकतो त्याने ‘क्षमा ‘ केली तर ती शोभून दिसते , मोलाची ठरते . ज्याला क्षमा केली तो याचक ऋणी होतो . येथे हि शक्ती ‘दान ‘ ठरते . मग आपण सामान्यांनी काय करावे ?का आपल्या क्षमाशक्तीला धार नाही ? असे नाही ,धार आहे तर ! येथे याचकांसाठी नाही तर स्वतः साठी  क्षमा करायची आहे ! आपल्याच ‘ताण ‘निवारण्यासाठी ! हे वरदान नाही तर काय आहे ? आजच्या धकाधकीच्या तणावपूर्ण जीवनशैली साठी या सारखे वरदान नाही . वापरून पहा !

१०. जाती रूपानें — येथे सर्व जाती म्हणजे सजीव -निर्जीव , स्त्री -पुरुष ,उंच -बुटका ,काळा -गोरा जीव -जंतू आले .

११. लज्जा रूपिणीन — ‘लाज ‘ पुन्हा मानसिक छटा असलेली शक्ती . येथे रूढ अर्थाच्या ‘लज्जे ‘ सोबत विनम्रता (Modesty )पण अपेक्षित आहे .

१२. शांती रूपिणीन — हि सुद्धा एक शक्ती आहे . मनःशांती सामान्या पासून ते सन्याश्यापर्यंत सर्वाना हवी असते ,त्या शिवाय आत्मसंवाद साधता येत नाही . आणि या सवादा  साठी वातावरणातील शांती पण हवी .

१३. श्रद्धा रूपिणीन — जगण्यासाठी श्रद्धा हवी असते . स्वतःवर असेल ,इतरांवर असेल , देवावर असेल ,दैवावर असेल ,नायतर कर्मावर असेल . खूप जण ‘देव ‘हि संकल्पना मनात नाहीत, पण ‘त्या जगत पालक ‘शक्तीवर मात्र विश्वास असल्याचे मान्य करतात !

१४. कांती रूपिणीन –म्हणजे तेज तसेच ‘भव्यता ‘ हि येथे अभिप्रेत आहे .

१५. लक्ष्मी रूपिणीन — या रूपाची वेगळी ओळख करून देण्याची गरज नाही ,कधी नोव्हे ते जग या रूपाचे दिवाने झाले आहे . खरेतर या ‘लक्ष्मीची ‘ओळख आपल्याला करून घेणे गरजेचे आहे . येथे फक्त पैसे ,स्थावर ,जंगम मालमत्ता अपेक्षित नाही तर प्रगती अपेक्षित आहे . केवळ सधनता नाही तर ‘समृद्धी ‘ अपेक्षित आहे ! अर्थात मनाची समृद्धी सुद्धा यात आलीच .!

१६. वृत्ती रूपिणीन –हि पण मानसिकता . ‘नियत चांगली ठेवावी ‘ ‘नियतमे खोट है ‘ यातली ‘नियत ‘ म्हणजे वृत्ती . थोडक्यात आपला Attitude .

१७. स्मृती रूपिणीन –हि एक महत्वाची शक्ती आहे . मिळालेले ज्ञान जतन करणारी शक्ती . जेव्हा हि ऋणावस्थेत (-)जाते तेव्हा ,विस्मरण होते . स्मरण असो कि विस्मरण प्रसंगानुरूप वरदान किंवा शाप ठरते .

१८. दया रूपिणीन — हि पण एक मनाशी निगडित शक्ती . क्षमे प्रमाणेच हि पण एक ‘ दान ‘आहे . आणि कोणतेही दान करताना ते ‘ सतपात्री असावे ‘ हे प्रावधान येथेहि पाळावे लागते .

१९. तुष्टी रूपिणीन — हि पण एक मानसिकता आहे . आजच्या जगण्यातला एक हरवत चाललेला एलिमेंट . आज आपण ‘पैसा ‘कमावण्यात ‘(बरेचशे ‘मिळवण्यात ‘)मश्गुल आहोत .  पैसा कमावणे गैर किंवा वाईट नाही .फक्त   मिळालेला पैसा आणि त्यातून मिळणारे समाधान याची सांगड घातली जात नाही . ‘पैसा ‘ हे केवळ एक ‘साधन ‘ आहे हेच आपण विसरतोय . या ‘साधना’लाच आपण ‘साध्य ‘करून टाकलाय ! जेथे पैसा आणि त्यातून मिळणारे समाधान याचा समायोजन बिंदू असतो तेथे हि ‘तुष्टी ‘ वास करते ! तुष्टीची एक लिटमस टेस्ट सांगतो . तुष्टीत झालेल्या कष्टाचा थकवा नसतो आणि अधिकाची हाव हि नसते . Just Enough . अशी अवस्था असते . या शक्तीस ओळखा ,प्राप्त करा अन नमन करा .

२०. मातृ रूपिणीन — वॉट्सप ,फेसबुकच्या या जमान्यात मातृत्वाच्या पोस्टाची ‘सुमनी ‘ आलीयय ! वाईट याचे वाटते कि पोष्ट करणाऱ्याला ‘आई ‘पेक्ष्या पोष्टच्या ‘LIKE ‘चीच ज्यास्त हाव असते . ” म्हातारी मेली उपाशी अन चौदाव्याला केली लापशी “असला प्रकार झालाय !जन्मदात्रीला जिवंतपणीच एकाने मसणवट्यात आणून सोडले !पिंडाचे मुटके खाऊन जगतेय ! ज्या रात्री हि बातमी TV वर पहिली ,खरे सांगतो झोप अली नाही . असो कोणास हिणवण्याचा अथवा दुखावण्याचा हेतू नाहीय .
येथे ‘मातृ ‘त्व केवळ माते साठीच नाही तर ‘सृजनता ‘या अर्थी योजिले आहे . ‘सृजनात ‘ नवं निर्मिती , सर्व कला कृती आल्या . त्यामुळे एखाद्या कवितेचा कवी किंवा चित्राचा चित्रकार सुद्धा ‘मातृ ‘रूपच !हे ‘ मातृ ‘रूप खूप व्यापक आहे ,मी तोकडा पडतोय !क्षमस्व . या मातृ रूपास विनम्र त्रिवार वंदन .

२१. भ्रांती रूपिणीन — भ्रांती म्हणजे भ्रम ,यात सत्यासत्य ,चूक बरोबर काहीच माहित नसते . पण जेव्हा सत्याची जाण होते तेव्हा , भ्रमितचा भ्रम निवळतो . तोवर तो भ्रमासच सत्य समजत असतो . पण जेव्हा भ्रमातली चूक उमगते तेव्हा ती दुरुस्त करावी , झाल्या क्षतीची भरपाई करावी आणि जर भरपाई करता येत नसेल तर किमान ‘क्षमा ‘याचना करावी हे अपेक्षित आहे .

या सूक्तांच्या बाबतीत मला नेहमीच कौतुक वाटते ते हि सूक्ते रचणाऱ्या कवींचे . ह्या विदुषी एकी कडे ज्ञान घडे रिते करतात तर दुसरीकडे सुरसता पण टिकवतात ! मला फारसे संस्कृत कळत नाही , पण हे स्तोत्र वाचताना एक गेय लय तर सापडतेच ,आणि कोमल गोडवा पण जाणवतो .

दुसरे कौतुक याचे वाटते कि या स्तोत्र -सूक्तांना ती रचणाऱ्या कवीचे नाव नाही ! नाहीतर आम्ही पांचट चारोळी खाली सुद्धा ——असो . (अहो यात अस्मादिक सुद्धा आले , शेवटी आपण सामान्यच . ) या विद्वानांना श्रेयाची हाव नव्हती हेच खरे . मला हे स्तोत्र रोज  गाऊन /म्हणून  काय मिळते ? मनाला शांती , स्थिरता ,बुद्धीला खाद्य ! फक्त काही मिनिटात ! वर ‘मातेचा ‘आशिष !

— सु र कुलकर्णी

आपल्या प्रतिक्रियांची वाट पहातोय , पुन्हा भेटूच . Bye  .

आदि शक्तीचे स्तवन