आजचा विषय कवठ

कठीण कवच वा आवरण असलेल्या कवठाला संस्कृतमध्ये ‘दधिफल’ किंवा ‘कपित्थ’ असे म्हणतात तर इंग्रजीमध्ये ‘वुड अॅलपल’ असे म्हणतात. कवठ हे रुटेसी कुळातील फळ आहे. या फळाची साल कठीण असते. फळाचा रंग करडा असून, आत मृदू गर आणि लांबट बिया असतात. चवीला हे फळ आंबट-गोड आणि तुरट असतं. हे अतिशय पौष्टिक फळ असून कवठाच्या शंभर ग्रॅम गरातही ३१ ग्रॅम कबरेदकं आणि २ ग्रॅम प्रोटिन मिळतं. त्याचा उपयोग सहसा चटणीसाठी, सरबतासाठी, मुरंबा व जॅमसाठी करतात. बऱ्याच वेळेला फळांच्या गरामध्ये गूळ घालून पोळीसोबत खाणे अनेकजण पसंद करतात. कवठामध्ये ‘क’ जीवनसत्त्व भरपूर प्रमाणात असते. त्यामुळे याच्या सेवनाने रोगप्रतिकारकशक्ती वाढते. ‘क’ जीवनसत्त्वासह लोह, कॅल्शिअम, पिष्टमय पदार्थ, फायबर असे सर्व पौष्टिक मूलद्रव्य कवठामध्ये असतात. कवठ हे मधुर आम्लरसाचे असल्यामुळे भूक कमी लागत असेल तर याच्या सेवनाने भूक वाढीस मदत होते. अरुची, मळमळ, उलटी या विकारांवर कवठ सेवनाने रुची निर्माण होऊन ही लक्षणे कमी होतात. कवठ हे स्तंभनकार्य करीत असल्यामुळे जुलाब होत असतील तर कवठ सेवनाने जुलाब कमी होतात. अंगावर पित्त उठले असल्यास कवठाच्या पानांचा रस अंगाला लावल्यास फायदा दिसून येतो.लहान मुलांना कृत्रिमरीत्या बनवलेल्या जॅमऐवजी कवठाच्या गरात गूळ घालून मिक्सरमधून बारीक करून तयार झालेला जॅम पोळीला आतून लावून रोल करून खाण्यास द्यावे. यामुळे शरीरातील रक्ताचे व कॅल्शिअमचे प्रमाण योग्य राहण्यास मदत होते.कवठाची पाने स्वच्छ धुऊन त्याची मेथीच्या भाजीसारखी भाजी बनवावी किंवा ही पाने पिठामध्ये मळून थालिपीठे बनवावी. कवठाच्या पानांमध्ये भरपूर पोषक घटक, फायबर व ‘ब’ जीवनसत्त्व असल्याने ती आरोग्यसाठी लाभदायक असतात. कवठाची पाने सुवासिक व वातशामक असतात. कवठ हे उत्तेजक असून अपचन, आमांश आणि अतिसार इ. विकारांवर उपयुक्त आहे. कवठ हे पिकलेलेच खावे, कच्चे कवठ खाल्ल्याने सर्दी, खोकला, डोकेदुखी होऊ शकते.
संजीव वेलणकर पुणे
९४२२३०१७३३

कवठाचे काही पदार्थ

कवठाची चटणी
साहित्य – १ वाटी कवठाचा गर, अर्धी वाटी गूळ, २-३ टीस्पून लाल तिखट, २ टीस्पून जिरं, मीठ चवीनुसार
कृती – सगळं साहित्य मिक्सरच्या भांडयात घालून जाडसर चटणी वाटा.
हे दोन्ही पदार्थ जेवणात तोंडी लावण्याचे पदार्थ म्हणून मस्त लागतात.
संजीव वेलणकर पुणे
९४२२३०१७३३

कवठाचं पंचामृत
साहित्य – मध्यम आकाराचं पिकलेलं एक कवठ किंवा कवठाचा वाटीभर गर, कवठाचा गर जर फार आंबट असेल तर अर्धी ते पाऊ ण वाटी गूळ अन्यथा पाव ते अर्धी वाटी गूळ, १ टेबलस्पून तिळाचा कूट, १-२ हिरव्या मिरच्या, २-३ कढीपत्त्याची पानं, १टीस्पून मेथी दाणे, १ टीस्पून काळा मसाला, पाव टीस्पून लाल तिखट, मीठ चवीनुसार, २ टीस्पून तेल, थोडी मोहरी, चिमूटभर हिंग, चिमूटभर हळद
कृती – कवठाचा गर मिक्सरमध्ये जाडसर फिरवून घ्या. एका कढईत तेल गरम करून त्यात मोहरी घालून ती तडतडू द्या. आता त्यात हिंग, हळद, मेथी दाणे घाला. मेथी दाणे लाल झाले की कढीपत्त्याची पानं आणि मिरचीचे तुकडे घाला. जरासं हलवून त्यात कवठाचा गर घाला. तो फोडणीत नीट मिसळून त्यात पाव वाटी पाणी घाला आणि झाकण ठेवून गॅस मंद ठेवा. २-३ मिनिटं शिजू द्या. नंतर झाकण काढून त्यात गूळ, तिखट, मीठ, काळा मसाला, तिळाचं कूट घाला. नीट हलवून घ्या. पाण्याचं प्रमाण आपल्याला जितपत घट्ट /पातळ हवं असेल तितकं ठेवा. परत झाकण ठेवा आणि मंद आचेवर 5 मिनिटं शिजू द्या. गॅस बंद करा. कवठाचं पंचामृत तयार.
संजीव वेलणकर पुणे
९४२२३०१७३३

कवठाचे आंबील (उपवासाला चालणारे आणि पित्तनाशक)
साहित्य – पिकलेले व भरीव कवठ, उपवासाला करणार नसाल तर कोंथींबीर, लाल मिरचीची पावडर अर्थात लाल तिखट जिरे, चिरलेला गुळ कवठाला पुरेल इतका, भाजलेल्या शेंगदाणे टरफल काढून – कुट अथवा अख्खे सोललेले दाणे चालतील, मीठ, तेल
कृती : कवठाचा गर चमच्यानी काढून घ्या. गुळ चिरुन घ्यावा. स्वच्छ मिक्सरमधे तळात आधी कवठाचा गर घालावा. आणि ह्यात आता थोडी कोथींबीर, मग चिरलेला गुळ, मीठ, दाण्याचा कुट, तिखट हे सर्व घटक घालावे. (मी खालिल चित्रात दाण्याचा कुट नंतर घातला ते चित्र घेतले नाही पण कुट घालायचाच.) हे सर्व मिश्रण मिस्करमधुन वाटून घ्यावे. वाटलेले मिश्रण खाताना रवाळ वाटायला (जाणवायला) हवे. गॅसवर मातिचे एक भांडे ठेवावे किंवा जाड बुडाची एखादी कढई/पातेलेही चालेल. मातिच्या भांड्यात आता तेल तापवून त्यात आधी जिरे घालावे. जिरे नीट तळल्या गेले की लगेच त्यात मिस्करमधील वाटण घालावे आणि मिक्सरमधे एक ग्लासभर पाणी घालून विसळून तेच पाणी पातेल्यात ओतावे. पळीने सर्वकाही एकजीव करावे. वाढताना थोडी कोंथींबीर चुरडून आंबील वाढावे. हा प्रकार थंडीच्या दिवसामधे तिळ घालून करावा कारण तिळ उष्ण असतात.
टिपा: आंबील जर उरले तर ते दुसर्याा तिसर्यास दिवशीही खाता येते. उलट चव मुरल्यामुळे ते अजून छान लागते. तुम्हाला जर पित्ताचा त्रास होत असेल. अंगावर जर पित्त उठले असेल. लाल लाल गुंथा आल्या असतील तर त्यावर कवठ अगदी रामबाण उपाय आहे.
संजीव वेलणकर पुणे
९४२२३०१७३३

कवठाच्या वड्या
साहित्य:मध्यम आकाराची दोन कवठं, अर्धा कप दूध, साधारण दोन ते अडीच वाट्या नारळाचा चव, साधारण दोन ते अडीच वाट्या साखर, पाव वाटी पिठीसाखर.
कृती: कवठांचा गर काढुन घ्यावा. त्यात अर्धा कप दूध मिसळुन घ्यावे. त्यातल्या बिया मोडल्या जातील पण अगदी वस्त्रगाळ होणार नाही अशा बेताने मिक्सरमधे वाटून घ्यावे. तयार झालेल्या मिश्रणाच्या समप्रमाणात प्रत्येकी नारळाचा चव आणि साखर घ्यावे. हे सर्व एकत्र करुन कढईत मध्यम आचेवर ठेवावे. एकसारखे हलवत अटवावे. शेवटी शेवटी अगदी मंद आचेवर ठेवावे नाहीतर जळते. चांगला घट्ट गोळा तयार झाला की तुपाचा हात लावलेल्या ताटात/ट्रेमधे वड्या थापाव्यात. वरुन शोभेसाठी पिठीसाखर भुरभुरावी.
संजीव वेलणकर पुणे
९४२२३०१७३३

कवठाची जेली
साहित्य: दोन वाटी कवठाचा गर, अडीच वाटी पाणी, अडीच ते तीन वाटी साखर
कृती: दोन वाटी कवठाचा गर अडीच वाटी पाण्यात नीट मिसळून घ्यावा. (हॅंड मिक्सरने थोडे घुसळून घेतले तरी चालेल.) हे मिश्रण एक उकळी येईस्तोपर्यंत मध्यम आचेवर उकळत ठेवावा. एक उकळी आल्यानंतर हा गर स्वच्छ फडक्यातून/गाळण्यातून नीट गाळून घ्यावा. ह्या गाळलेल्या मिश्रणात अडीच ते तीन वाटी साखर (आवडीप्रमाणे) मिसळावी. मग हा साखरमिश्रित गर पुन्हा शेगडीवर प्रखर आचेवर ठेवावा आणि सतत हलवत ठेवावा.(नाहीतर खालून करपण्याची भिती असते.) ’पाकाची जीभ’ तयार व्हायला लागली की शेगडी बंद करून थंड होण्यास ठेवावा.
संजीव वेलणकर पुणे
९४२२३०१७३३

कवठाचा जॅम
जॅम करण्यासाठी पूर्ण पिकलेली मोठ्या आकाराची कवठे घ्यावीत. कवठ फोडून स्टीलच्या सुरीने गर काढून घ्यावा.
एका पातेल्यामध्ये एक किलो गरास २00 मि.लि. पाणी मिसळून गर हाताने कुस्करून लगदा करावा.
लगदा स्टीलच्या चाळणीत घेऊन तो हाताने दाबून त्याचा गर पातेल्यात काढून घ्यावा. तयार गर जॅम करण्यासाठी वापरावा.
साहित्य – कवठाचा गर १ किलो, साखर १ किलो, सायट्रिक आम्ल २ ग्रॅम.
कृती – जॅम करण्यासाठी पातेल्यामध्ये गर आणि साखर एकत्र करून शेगडीवर ठेवावे.
पहिल्या उकळीनंतर त्यात सायट्रिक ऍसिड मिसळावे. गर घट्ट होत आल्यानंतर त्याचा ब्रिक्सय मोजावा. 68 डिग्री ब्रिक्सा येईपर्यंत जॅम शिजवावा. जॅम घरी तयार करत असताना एका प्लेटमध्ये पाणी घेऊन शिजवलेले मिश्रण चमच्याने थोडे घेऊन पाण्यामध्ये टाकावे. जर मिश्रण पाण्यामध्ये पसरले तर अजून शिजविण्याची गरज आहे असे समजावे. जर मिश्रण न पसरता गोळी तयार झाली तर जाम तयार झाला असे समजावे. तयार जॅम निर्जंतुक केलेल्या बाटल्यात भरावा. जॅमची दीर्घकाळ साठवण करायची असल्यास जॅमवर वितळलेल्या मेणाचा पातळ थर देऊन झाकण घट्ट लावावे.
संजीव वेलणकर पुणे
९४२२३०१७३३