एकतर्फी की दुतर्फी-१

चित्रपटांमध्ये तसंच टीव्हीवरच्या मालिकांमध्ये आपण नेहमी पाहतो, गुन्हेगाराची ओळख पटवण्यासाठी ओळख परेड चाललेली असते. गुन्हेगाराला ज्यानं पाहिलं आहे अशा प्रत्यक्षदर्शी साक्षीदाराला बोलावलेलं असतं. तो अतिशय घाबरून गेलेला असतो. त्यानं गुन्हेगाराला पाहिलं आहे हे त्याला माहिती असतं, पण गुन्हेगाराला त्याची कल्पना नसते. या ओळख परेडच्या निमित्तानं त्यानं आपल्याला पाहिलं तर आपली धडगत राहणार नाही, असंच त्याला वाटत असतं. त्याची ही भीती अनाठायी आहे असं त्याला सांगत, त्याला धीर देण्याचा प्रयत्न पोलिस अधिकारी करत असतात. ते त्याला सांगतात की तो आणि गुन्हेगार यांच्यामध्ये एक एकतर्फी आरसा आहे. म्हणजे साक्षीदाराच्या नजरेतून ती एक पारदर्शक काचच आहे. त्याला पलीकडच्या बाजूला उभा असलेला गुन्हेगार तसंच ओळख परेडसाठी बोलावलेले इतर जण हे स्पष्ट दिसतील. पण त्या परेडमध्ये उभ्या असलेल्या संशयितांना, आणि पर्यायानं गुन्हेगाराला, मात्र तो दिसणार नाही. त्यांना फक्त त्यांचीच प्रतिबिंबं दिसतील.

म्हणजेच साक्षीदाराच्या नजरेला जी पारदर्शक काच असते तोच संशयितांच्या नजरेतून एक आरसाच असतो. ही किमया कशी काय साध्य केली जाते, असा सवाल मग चोखंदळ प्रेक्षकांना सतावत राहतो. किंबहुना खरोखरच असा एकतर्फी आरसा असतो की हा एक कथाकादंबर्‍यात आढळणारा कल्पनेचा उडवलेला पतंग आहे, असाही प्रश्न आपल्या मनात उमटतो. कारण आपण नेहमी पाहतो ती एक तर पारदर्शक काच असते किंवा तो त्याच्यावर पडणारे किरण परावर्तित करणारा आरसा असतो.

आरशामधून किरण आरपार जात आहेत, जिथं त्या आरशाच्या समोर ठेवलेल्या वस्तूचं प्रतिबिंब पडलेलं आहे तिथून मूळची वस्तूही स्वच्छ दिसते आहे असं कधी आपल्याला आढळत नाही. मग चित्रपटात तो एकतर्फी आरसा आला कुठून? खरं सांगायचं तर असा एकतर्फी आरसा असत नाही. आणि तरीही चित्रपटात दाखवतात ते खोटंही नाही. हे कसं काय असा सवाल करण्यापूर्वी गाडीच्या वातानुकूलित डब्यांच्या खिडक्यातून पलीकडची वस्तू पाहण्याचा प्रयत्न करताना काय दिसतं ते आठवा. फलाटावरचा आपला मित्र आपल्याला दिसतो. पण त्याला मात्र फक्त त्याचं प्रतिबिंबच दिसतं. खरं ना?

— डॉ. बाळ फोंडके