विश्व कीटक भक्षक वनस्पतींचे

विश्व कीटक भक्षी वनस्पतींचे हे शीर्षक वाचून बऱ्याच वाचकांचे डोळे विस्फारतील. त्यांचा विश्वासही बसणार नाही. परंतु वनस्पती जगतात अशाही वनस्पती आहेत.

त्यांची ओळख आपण ह्या लेखात करून घेणार आहोत. महाराष्ट्रातही अशा वनस्पती सापडतात. सुमारे अडीच शतकांपूर्वी लोक कीटक आणि प्राणी खाणाऱ्या वनस्पतींवर विश्वास ठेवू लागले. काही झाडे इतकी मोठी आहेत की ते माणसांइतके मोठे प्राणी खाऊ शकतात. नरभक्षक किंवा मांसाहारी प्राण्यांचे (Carnivores) नाव ऐकले की आपल्याला सिंहासारखे प्राणी आठवतात. परंतु, अनेक वनस्पती (Plants) देखील मांसाहारी आहेत, असं सांगितलं तर? अशा अनेक वृक्ष वनस्पतींचे उल्लेख ऐकायला मिळतात जे इतर जीवांसोबत माणसाला देखील खातात.

अशा भक्षक वनस्पतींच्या कथा १९व्या शतकाच्या डार्विन युगापूर्वी वनस्पती उत्तरार्धात ऐकायला मिळत होत्या. अनेकांनी अशा रोपांची लागवड केली आणि फुले आल्यानंतर ते या झाडांचे बळी ठरले.

कीटक भक्षक व मांसाहारी वनस्पतींचा इतिहास 

सहसा अशा वनस्पती मोठ्या प्राण्यांना कमी खातात. पण अशी झाडे उगवत नाहीत असे नाही. अनेक झाडे तर मानवाचंही भक्षण करतात. सामान्यतः मांसाहारी वनस्पती किंवा झाडांमध्ये उडणाऱ्या कीटकांना आकर्षित करण्याची क्षमता असते, ज्यामुळे ते त्यांच्याकडे जातात आणि त्यांचे खाद्य बनतात.

अशा वनस्पती जगासमोर आणण्याचं काम चार्ल्स डार्विनने केलं. प्राणी खातात (Animal Eater Plants) यावर विश्वास ठेवणे लोकांसाठी तसेच शास्त्रज्ञांना कठीण होते. ही एक अनैसर्गिक आणि अशक्य गोष्ट वाटत होती. असे मानले जात होते की जर झाडे हलू शकत नाहीत तर प्राणी कसे खातील? हे शक्य आहे हे सिद्ध करण्यासाठी डार्विनला (Charles Darwin) १६ वर्षे मेहनत घ्यावी लागली. त्यांनी दाखवून दिले की काही वनस्पतींची पाने अशी असतात की ते फक्त कीटकच पकडू शकत नाहीत तर त्यांना पचवू ही शकतात.

१८७५ मध्ये डार्विनने कीटक खाणारी वनस्पती प्रकाशित केली, ज्यामध्ये त्याने शोधलेल्या सर्व गोष्टींचे स्पष्टीकरण दिले. १८८० मध्ये त्यांनी दुसरे पुस्तक प्रकाशित केले ज्यामुळे लोकांची मांसाहारी वनस्पतींबद्दलची धारणा बदलली. हे पुस्तक मोशन फोर्स इन प्लांट्स होते. तसं तर माणसं आणि प्राणी मारुन खाणे आणि पचणे ही कल्पना बऱ्याच काळापासून कल्पनारम्य साहित्यात होती. पण आज अशी झाडे आणि वनस्पती वास्तवात असून शास्त्रज्ञ अशा वनस्पतींची उत्क्रांती कशी झाली हे जाणून घेण्याचा प्रयत्न करत आहेत. जादूगार रघुवीर यांनी लिहलेल्या आफ्रिकेच्या सफरी ह्या पुस्तकातही मानव भक्षक वनस्पतींचा उल्लेख आढळतो.

मांसाहाराची प्रेरणा प्राण्यांकडून (Carnivores) वारशाने मिळाल्याचा कोणताही पुरावा नाही. मात्र, जीन्स कधीकधी एका जीवातून दुसऱ्या जीवात हस्तांतरित केले जातात. या मांसाहारी वनस्पती फुलांच्या वनस्पतींपासून उत्क्रांत झाल्या असल्याचा अंदाज शास्त्रज्ञांना वाटतो. या उदय प्रक्रियेत उत्तम निवडकता आणि लवचिकता होती. हळूहळू या वनस्पतींमध्ये मांसाहाराचे गुण विकसित झाले.

वनस्पती कीटक भक्षक का बनतात?

वनस्पती स्वत:चे अन्न हरितद्रव्याच्या (क्लोरोफिल) साहाय्याने तयार करतात; परंतु काही वनस्पतींना पूरक अन्नाची गरज असते आणि हे अन्न त्यांना कीटक वा अन्य प्राण्यांना पकडून त्यांच्या शरीरातून मिळवावे लागते. अशी कीटकभक्षक वनस्पतींच्या सु. ६२५ जाती असून, त्यांपैकी ३०-३५ जातींच्या वनस्पती भारतात सापडतात. महाराष्ट्रात फक्त ५-६ जातींच्या वनस्पती आढळतात. या सर्व वनस्पतींना ‘मांसाहारी वनस्पती’ असेही म्हणतात. या वनस्पती जमिनीवर, पाण्यात किंवा दोन्ही ठिकाणी आढळणार्‍या असतात; परंतु बहुतेक कीटकभक्षक वनस्पती दलदलीच्या किंवा वाळवंटी भागांत आढळतात.

अशा ठिकाणी थोडाच नायट्रोजन असतो. या वनस्पतींची वाढ विशिष्ट प्रकारे होते. (उदा., पानांचे सापळ्यात रूपांतर झालेले असते). यामुळे त्या वनस्पती कीटकांना मधुर रस वा भडक रंग यांद्वारे आकर्षून घेऊन पकडणे, मारणे आणि शेवटी त्यांचे पचन करणे अशा क्रिया करू शकतात. यातील पचनाची क्रिया ही प्राण्यांतील पचनक्रियेसारखी असते. पाचक रसाप्रमाणे त्यात प्रोटिएज आणि किटिनेज ही विकरे असतात. त्यांच्यामुळे कीटकाचे अपघटन होऊन त्यापासून अखेरीस नायट्रोजनाचे प्रमाण जास्त असलेली संयुगे किंवा क्षार बनतात. ती वनस्पतींकडून शोषली जातात. अशा तर्‍हेने वनस्पतीला प्राणिज प्रथिने मिळतात. ज्या वनस्पतीत असे पाचक रस स्रवत नाहीत, त्यांच्यात पकडलेले कीटक सहजीवी जीवाणूंच्या क्रियेने कुजतात व नंतर ते शोषले जातात.

कठीण भाग टाकून दिले जातात किंवा कलशासारख्या सापळ्यात त्यांची रास साचते. नायट्रोजन विपुल असणार्‍या मृदेत वाढलेल्या वनस्पतींना मात्र कीटक पकडण्याची गरज पडत नाही.

निसर्गात अशा काही वनस्पती आहेत की, ज्यांना पोषणाकरीता कीटकासारख्या भक्ष्याची आवश्यकता भासते. अशा वनस्पतींना नायट्रोजनयुक्त पदार्थ आणि लवणे जमीन, पाणी किंवा वातावरणातून जरी मिळत असले तरी ते गरजेपक्षा कमी पडतात. ही गरज पूर्णपणे भागविण्यासाठी पूरक अन्न त्यांना शोधावे लागते. कीटकांच्या शरीरांतून त्यांना हे पदार्थ किंवा लवणे मिळू शकतात. त्यांच्या पानांचे किंवा त्यांच्या भागांचे ह्याकरीता विविध स्वरूपांत रूपांतर झालेले असते.

कीटकांना पकडण्यासाठी वेगवेगळ्या योजना 

शिकारी, किंवा मांसाहारी, कीटकभक्षी वनस्पती विशेष सापळ्याच्या पानांच्या मदतीने आपला बळी पकडतात. प्रत्येकाकडे आहे मांसाहारी वनस्पती सुंदर फुले आणि चमकदार रंगाची पाने मधुर गोड रस. कीटक या अमृतासाठी उडतात आणि सापळ्यात पडतात. जेव्हा कीटकांना आमिष दाखवले जाते तेव्हा ते एकतर चिकट ग्रंथींच्या केसांनी पानांना चिकटतात किंवा विशेष सापळ्यांच्या रूपात पानांच्या सापळ्यात अडकतात. पीडित व्यक्तीचे शरीर विशेष एंझाइमच्या मदतीने पचवले जाते किंवा वनस्पतींद्वारे स्रावित सेंद्रिय आम्ला द्वारे नष्ट केले जाते.

कीटकाला पकडता यावे व नंतर तो निसटू नये आणि शेवटी त्याचे पचन व्हावे यांकरिता ह्या वनस्पतींत निरनिराळ्या आश्चर्यकारक योजना आढळतात. त्यांच्या पानांची आवश्यक तशीं रूपांतरे होऊन त्यांचे कीटक पकडण्याच्या सापळ्यांत रूपांतर झालेले दिसते. युट्रिक्युलॅरिया वंश यांच्यात भक्ष्य पकडण्याच्या बाबतीत विशेषीकरणाची परमावधी गाठल्याचे दिसून येते. पानाचे झालेले रूपांतर पोलादी सापळ्याप्रमाणे दिसते, तर युटिक्युलॅरियात उंदराच्या सापळ्याप्रमाणे योजना असते. हे दोन्ही प्रकाराचे सापळे क्रियाशील असतात. पण जेनलिसियातील सापळा निष्किय स्वरूपाचा असतो. नेपेंथिसया वंशांत पानाचे रूपांतर कलशात झालेले असते. अशा प्रकारचा सापळा निष्क्रिय मानतात.

नेपेंथिसच्या प्रपिंडातून (ग्रंथीतून) स्त्रवणारा मधुरस, ड्रॉसोफायलम मधील मध, यांतील आकर्षक रंग आणि चमकणारे गवाक्ष, ड्रॉसेरातील श्लेष्मल (बुळबुळीत) स्त्राव इ. गोष्टींनी कीटकांना आकर्षित करण्यासाठी केलेली योजना कौशल्यपूर्ण असते. भक्ष्याच्या पचनाकरिता वितंचकांचे (सजीवांतील रासायनिक विक्रिया घडवून आणण्यास मदत करणार्‍या प्रथिनयुक्त संयुगांचे, एंझाइमांचे) आणि अम्लाचे स्त्रवण कित्येकांत होते. शरीरक्रियाविज्ञानदृष्ट्या असे दिसते की, प्रथिनयुक्त पदार्थ बहुधा जीवनसत्त्वांच्या स्वरूपात आणि कदाचित पोटॅशियम व फॉस्फरस यांची लवणे मिळविणे हा मुख्य उद्देश त्यांच्यात झालेल्या रूपांतराच्या विशेषीकरणाच्या मागे असावा.

इतर वेळी अगदी लाजाळू वाटणाऱ्या, स्वतचे अन्न स्वत: तयार करणाऱ्या आणि माणसांना उपयोगी पडणारा ऑक्सिजन हवेत सोडणाऱ्या वनस्पती आपल्या नियमित परिचयाच्या आहेत. पण अन्नासाठी थेट प्राण्यांना गिळंकृत करणाऱ्या कीटकभक्षी वनस्पतीही जगाच्या पाठीवर आहेत. अगदी भारतात आणि पश्चिम घाटावरही आहेत.

दक्षिण आफ्रिकेच्या घनदाट अरण्यात माणसांनाही खाणाऱ्या मांसाहारी वनस्पती असल्याचे चित्रण चित्रपटांमधून झाले असले मात्र किडे, कीटक यांना आकर्षति करून त्यावर आपला उदरनिर्वाह करणाऱ्या वनस्पतींच्या अनेक जाती आहेत. काही ठिकाणी या वनस्पतींना गोगलगाय व बेडूक यांचाही समाचार घेतल्याच्या नोंदी झाल्या आहेत. या वनस्पती प्रामुख्याने उंच डोंगरमाथ्यावर, भरपूर पावसाच्या प्रदेशात आढळतात. पावसामुळे डोंगरमाथ्यावरील जमिनीची झीज होते. त्यातील बरेचसे क्षार विरघळून जातात. त्यामुळे तगून राहण्यासाठी या वनस्पतींना क्षारासाठी बाहेरचा स्रोत शोधावा लागतो. तग धरून राहण्यासाठी या वनस्पतींनी स्वत:मध्ये बदल करून घेतला. अशा वनस्पती भारतात मेघालय, पश्चिम घाट अशा भरपूर पावसाच्या प्रदेशांमध्ये आढळतात.

या वनस्पतींच्या पानांचा आकार मध्ये खोलगट असल्याने त्यांना घटपर्णी म्हटले जाते. आयुर्वेदामध्ये औषधी गुणधर्मासाठी नोंद असलेली चित्रक ही वनस्पतीही कीटकभक्षी आहे. पांढऱ्या व निळ्या रंगांची फुले येणाऱ्या या वनस्पती पश्चिम घाटात आढळतात.

दख्खनच्या विस्तीर्ण पठाराचा सह्याद्री पर्वतरांगेमुळे जिथे अंत होतो ती पश्चिम कडा (सडा) आणि पश्चिमेकडील समुद्रकिनार पट्टीच्या मध्यभागी वसलेली चिंचोळी पट्टी म्हणजेच कोकण मलबार भूमी. पश्चिम महाराष्ट्रामधील उंच कडे, कातळाची पठारे, ते किनारपट्टीवरील सडे एवढी प्रचंड भौगोलिक विविधता असणारी ही भूमी सौंदर्याचं वरदान लाभलेली भूमी म्हणून प्रसिद्ध आहे. कोल्हापुरातील शिवाजी विद्यापीठातील वनस्पती शास्त्रज्ञ डॉ. एस. आर. यादव यांना तिलारी परिसरातील तिलारी बायो नॅचरल फार्ममधील बांधावर दुर्मिळ प्रजातीतील कीटकभक्षी वनस्पती ‘ड्रॉसेरा बर्मानी’ आढळली.

मादागास्करच्या उष्णकटिबंधीय जंगलांमध्ये विशाल मांसाहारी वनस्पती आढळतात. आदिवासी माणसाला खाऊ शकणाऱ्या झाडाबद्दल बोलतात. जर्मन निसर्गशास्त्रज्ञ के. लिचे हे “अननसाच्या आकाराचे जाड खोड आणि सुमारे 2.5 मीटर उंचीचे पाम वृक्ष” स्त्रीला कसे खाल्ले याचे प्रत्यक्षदर्शी होते. या झाडाला अर्पण करण्याचा संस्कार शास्त्रज्ञाने पाहिला.

विधी नृत्यानंतर, एका तरुण स्त्रीला झाडावर आणले गेले, ती खोडावर चढली आणि दोन मोठ्या पानांचा रस खुल्या तळहातांच्या आकारात चाटू लागली

जोपर्यंत ती ट्रान्समध्ये पडली नाही. मग तिच्याभोवती दोन-मीटर लता बंद होऊ लागल्या. हळूहळू, तळहाताची पाने आकुंचन पावली. मुलगी ओरडली. 10 दिवसांनंतर लिहेला (वृक्षाचे नाव) या झाडाखाली पीडितेची फक्त हाडे सापडली.

सध्या कीटक भक्षी वनस्पतींचे उती संवर्धन पद्धतीने वाढ केली जाते. घटपर्णी, ड्रॉसेरा, व्हीनस फ्लायट्रॅप इत्यादी वनस्पतींच्या उती संवर्धन करणाऱ्या प्रयोगशाळा दक्षिण भारतात कार्यरत आहेत.व ह्यात तयार झालेल्या वनस्पतींना जरी ते महाग असल्या तरी खूप मागणी आहे. त्यासाठी प्रयोगशाळेत कृत्रिम प्रकारचा मीडिया तयार केला जातो व त्यात ह्या वनस्पतीचे प्रोपगेशन केले जाते.

भारतातील कांही कीटकभक्षक वनस्पती

व्हीनस फ्लायट्रॅप
डायओनेया वंशामध्ये फक्त एक प्रजाती समाविष्ट आहे, डायोनिए मस्किप्युलाटा, व्हीनस फ्लायट्रॅप म्हणून ओळखली जाते. ही एकमेव अशी वनस्पती आहे ज्यामध्ये सापळ्याच्या जलद हालचालींद्वारे कीटक पकडणे उघड्या डोळ्यांनी देखील पाहिले जाऊ शकते. निसर्गात, फ्लायकॅचर उत्तर आणि दक्षिण कॅरोलिनाच्या दलदलीत मिळते. प्रौढ वनस्पतीमध्ये, सापळ्याचा कमाल आकार 3 सेमी असतो. हंगामानुसार, सापळ्याचा प्रकार स्पष्टपणे बदलतो. उन्हाळ्यात, जेव्हा भरपूर शिकार होते,

तेव्हा सापळा चमकदार रंगाचा (सामान्यतः गडद लाल) असतो. हिवाळ्यात, जेव्हा थोडी शिकार होते, तेव्हा सापळे आकाराने कमी होतात. पानाच्या काठावर दातांसारखे जाड मणके असतात, प्रत्येक पान (“जबडा”) १५ – २० दातांनी सुसज्ज असते आणि पानाच्या मध्यभागी तीन सेंटिनल केस असतात. कीटक किंवा इतर प्राणी आकर्षित होतात तेजस्वी पाने, या केसांना इजा करू शकत नाही. २ ते २० सेकंदांच्या श्रेणीतील केसांच्या दुहेरी चीड झाल्यानंतरच सापळा कोसळतो. हे पावसाच्या वेळी सापळे सुरू होण्यापासून प्रतिबंधित करते. सापळा उघडणे आता शक्य नाही. जर पान हरवले किंवा अखाद्य काहीतरी त्यात मिसळले तर ते अर्ध्या तासात पुन्हा उघडेल. अन्यथा, तो शिकार पचत
नाही तोपर्यंत तो बंद राहील, ज्यास कित्येक आठवडे लागू शकतात. नियमानुसार, पाने, मरण्यापूर्वी आणि नवीन बदलण्यापूर्वी, अशा प्रकारे केवळ दोन किंवा तीन वेळा कार्य करतात.

१ इंच ते दीड इंच लांबीचे पान असलेल्या या वनस्पतींची उंची अवघी तीन ते चार इंच असते. या वनस्पतीच्या पानांचा आकार शिंपल्यासारखा असतो. पानांच्या मधल्या भागात चिकट स्राव आढळतो. त्या स्रावाला सुवास असल्याने कीटक त्याकडे आकर्षति होतो. कीटक स्रावात अडकला की उडण्याची धडपड करतो. त्याच्या स्पर्शाने लाजाळूप्रमाणे ही वनस्पती पान मिटून घेते. या पानांमधून स्रवणाऱ्या द्रावात हा कीटक विरघळला जातो व हा रस पानांमध्ये शोषला जातो. लहान कोळी, मुंग्या, कीटक, ढेकूण असे प्राणी या वनस्पतीचा आहार आहेत. ही वनस्पती अमेरिकेतील नॉर्थ कॅरोलिना, साउथ कॅरोलिना या भागात आढळते. भारतात मेघालयात ही वनस्पती आहे.

नेपेंथेस (कलशपर्णी)
नेपेंथिस (कलशपर्णी) ही एक वनस्पतीची प्रजाती कीटकभक्षी आहे. तिच्या १२० जातींपैकी बहुतेक आग्नेय आशियातील बोर्निओ, सुमात्रा, फिलिपीन्स इ. प्रदेशांत आढळतात. तिची एक जात खासिअस ही ईशान्य भारतातील आसामच्या डोंगराळ प्रदेशातील जंगलात सापडते. ही वनस्पती लहान झुडूप किंवा वेलीच्या स्वरूपात असून तिच्या पानांचे रूपांतर घटासारख्या कलशात झालेले असते. छोट्याशा पानांचे पाते गोलाकार असून त्याच्या कडांवर दाते असतात.

कीटकांच्या स्पर्शाने दाते मिटतात आणि कीटक पकडले जातात. पाचक रसाने या कीटकांचे पचन होते.

ट्रॉपिकल पिचर प्लाण्ट, घटपर्णी
ही वनस्पती मादागास्कर, श्रीलंका, फिलिपिन्स, सुमात्रा आणि मेघालयातही सापडते. या वनस्पतीच्या पानांचा आकार लांबट गोल नळीसारखा असतो. या नळीच्या तळाला पाण्यासारखा स्वादिष्ट द्रव असतो. या रसाच्या आशेने आलेला कीटक त्यानंतर वनस्पतीचे भक्ष बनतो. भारतातील वनस्पतीचा रंग हिरवट असतो आणि ती चार ते साडेचार इंचापर्यंत वाढते.

ड्रॉसेरा (सूर्यकण) –
महाराष्ट्रात सापडणार्‍या कीटकभक्षक वनस्पतींमध्ये ड्रॉसेरा प्रजातीतील वनस्पतींच्या दोन जाती उपलब्ध आहेत. ड्रॉसेरा इंडिका आणि ड्रॉसेरा बर्मानाय. तिसरी जात ड्रॉसेरा पेल्टेटा ही महाराष्ट्राबाहेर काही थंड हवेच्या ठिकाणी सापडते. ड्रॉसेरा इंडिका ही पश्चिम घाटात खंडाळा, महाबळेश्वर इ. भागांत ऑगस्ट-सप्टेंबरमध्ये पहावयास मिळते. तसेच लोणावळा ते खंडाळा येथील रूट ट्रॅक च्या डाव्या बाजूच्या पठारावर आणी गगन बावडा, पाटगाव येथील पठारी जंगलात आढळतो. ड्रॉसेरा बर्मानाय ही दक्षिण कोकणात नदीच्या पात्राच्या बाजूस व भातशेतात पावसाळ्यानंतर सापडते. या वनस्पतींच्या पानाच्या चमच्यासारख्या पात्यावर लाल व जाड टोकाचे केस असतात. या केसांवर चिकट द्रवाचे आवरण असते व केसाच्या टोकावर चिकट द्रवाचे बिंदू असतात. हे बिंदू उन्हात दवबिंदूप्रमाणे चकाकतात. म्हणून याला इंग्रजीत ‘सन ड्यू’ हे नाव पडले आहे. एखादा कीटक या वनस्पतीच्या पानावर बसला की, केस आतल्या बाजूस वळतात आणि कीटक पकडला जातो. वनस्पतीच्या ग्रंथीतील स्रावामुळे कीटकाचे अन्नद्रव्यात रूपांतर होऊन त्याचे वनस्पतींच्या पेशींकडून शोषण होते.

युट्रिक्युलॅरिया व्हलगॅरिस
दुसर्‍या सर्वत्र आढळणार्‍या कीटकभक्षक वनस्पतीचे नाव युट्रिक्युलॅरिया व्हलगॅरिस आहे. या वनस्पती पावसाळ्यात झाडाच्या बुंध्यावर, भिंतीवर तसेच पाणथळ भागात वाढतात. त्यांच्या छोट्याशा पानांवर सापळे तयार होतात. सापळ्याच्या टोकास झडप असते. तोंडावर असलेल्या केसांमुळे झडपेची उघडण्याची किंवा बंद होण्याची क्रिया होत असते. उघड्या दारातून कीटक आत आला की, झडप बंद होते आणि कीटक पकडला जातो. या कीटकांचे नंतर पचन होऊन आवश्यक पदार्थ ग्रंथींकडून वनस्पतीसाठी शोषले जातात. युट्रिक्युलॅरियाच्या सापळ्यामध्ये डासांच्या अळ्याही सापडतात. ही कीटक भक्षी वनस्पती पावसाळ्यात दलदलीच्या जंगलात मुख्यत्वे करून गगन बावडा, आंबोली, चांदोली येथील जंगलात सापडतात.

युट्रिक्युलॅरिया या वनस्पतीवर बोटॅनिकल सर्व्हे ऑफ इंडिया येथील माजी सायंटिस्ट डॉ. के. सुब्रमण्यम यांनी खूप संशोधन केले आहे.

–- डॉ. दिलीप केशव कुलकर्णी

संदर्भ:

१. News18 Lokmat
Last Updated : April 20, 2022, 20:12 IST
January 16, 2015 12:12:49 pm Loksatta
२. Dec 2018 Sun, October 30, 2022, sakal e-paper S R yadav
३. Professor Charles Darwin (1885) Insectivorous Plants Paperback –
Import, 25 August 2002 By Professor Charles Darwin (1885)
Available on Amazon
४. BE Junipor, R. J. Robbins and D. N Joel. (1989) Carnivorous plants.
Hungry Plants (Paperback) | Released: 24 Feb 2004 Paul Mirocha
५. Mary Batten (2004) Hungry Plants. Random House Books for Young
Readers | Publisher

६. मराठी विकिपीडिया

७. गुगल वरील इतर लेख

८. सर्व फोटो गूगल च्या सौजन्याने