रंग

रंगाचा शोध नेमका केव्हा लागला हे जरी सांगता येत नसलं तरी मानव त्याचा हजारो वर्षांपासून उपयोग करत आहे.हजारो वर्षांपासून रंग आपल्या जीवनात आहेत. आपण आजकाल कृत्रिम रंगांचा वापर जोरात करतो आहे, तर सुरुवातीला लोक फक्त नैसर्गिक रंग वापरत असत. मोहेंजोदारो आणि हडप्पाच्या उत्खननात सापडलेल्या वस्तूंमध्ये अशी भांडी आणि मूर्ती होत्या, ज्या रंगवलेल्या होत्या. त्यांच्याकडे लाल रंगाच्या कापडाचा तुकडाही सापडला. तज्ज्ञांच्या मते, मजिठ किंवा मजिष्ठाच्या मुळापासून तयार केलेला रंग त्यावर लावला होता. हजारो वर्षांपासून, मदिथचे मूळ आणि बक्कम झाडाची साल हे लाल रंगाचे मुख्य स्त्रोत होते. पीपळ, गुलार, पाकड या झाडांवरील लाख अळीपासून महार रंग तयार केला जात असे. हळदीपासून पिवळा रंग व सिंदूर मिळत असे.

सुमारे शंभर वर्षांपूर्वी पश्चिमेकडील औद्योगिक क्रांतीचा परिणाम म्हणून वस्त्रोद्योगाची झपाट्याने वाढ झाली. रंगांचा वापर वाढला. नैसर्गिक रंग मर्यादित प्रमाणात उपलब्ध होते, त्यामुळे वाढलेली मागणी नैसर्गिक रंगांसह शक्य नव्हती. अशा परिस्थितीत कृत्रिम रंगांचा शोध सुरू झाला. त्याच वेळी, लंडनच्या रॉयल कॉलेज ऑफ केमिस्ट्रीमधील विल्यम पार्किन्सन, ॲ‍निलिनपासून मलेरियाचे औषध क्विनाइन बनवण्यात गुंतले होते. त्यांना प्रयोगशाळेत क्विनाइन बनवता आले नाही, परंतु त्याचा जांभळा रंग झाला. योगायोगाने, १८५६ मध्ये तयार केलेल्या या कृत्रिम रंगाला मौवे म्हटले गेले. पुढे १८६० मध्ये राणी कलर, १८६२ मध्ये एनलॉन ब्लू आणि एनलॉन ब्लॅक, १८६५ मध्ये बिस्माई ब्राऊन, १८८० मध्ये कॉटन ब्लॅक असे रासायनिक रंग अस्तित्वात आले. सुरुवातीला हे रंग कोळशाच्या डांबरापासून तयार केले जात होते. पुढे ते इतर अनेक रासायनिक पदार्थांच्या मदतीने बनवले जाऊ लागले. जर्मन रसायनशास्त्रज्ञ अॅडॉल्फ फोनन यांनी १८६५ मध्ये कृत्रिम नील विकसित करण्याचे काम हाती घेतले. अनेक अडथळे आणि दीर्घ परिश्रमानंतर, १८८२ मध्ये तो नाईलची रचना निश्चित करण्यात सक्षम झाला. त्याच्या पुढच्या वर्षी रासायनिक नीलही तयार होऊ लागली. या महत्त्वपूर्ण कार्यासाठी बेयर यांना १९०५ मध्ये नोबेल पारितोषिकही मिळाले होते.

राणी रंग (किरमिजी) प्रथम १८६५ मध्ये कामराजजी या मुंबई पेंट फर्मने आयात केला होता. १८७२ मध्ये, जर्मन पेंट विक्रेत्यांचा एक गट अलीझारिन नावाचा रंग घेऊन आला होता. या लोकांनी भारतीय रेंजर्समध्ये रंगत आणण्यासाठी सर्व युक्त्या वापरल्या. सुरुवातीला त्यांनी नमुने म्हणून त्याचे रंग मोफत वाटले. नंतर चांगले व्याज आकारण्यात आले. भाजीपाल्याच्या रंगापेक्षा रासायनिक रंग खूपच स्वस्त होते. त्यांच्यात झटपट चमकही भरपूर होती. ते सहज उपलब्धही होते. त्यामुळे हे रंग आपल्या नैसर्गिक रंगांच्या परंपरेत सहज पकडले गेले !

— अथर्व डोके.

www.vidnyandarpan.in.net

vidnyandarpan@gmail.com