धम्मगिरी विपश्यना ध्यान केंद्र इगतपुरी

धम्मगिरी, इगतपुरी (महाराष्ट्र) येथे स्थित एक प्रसिध्द विपश्यना केंद्र आहे. हे केंद्र खास विपश्यना ध्यान साधनेसाठी ओळखले जाते आणि आंतरराष्ट्रीय स्तरावर प्रसिद्ध आहे. धम्मगिरीचे संस्थापक श्री सत्यनारायण गोयनका (गोयंका गुरुजी) होते, ज्यांनी विपश्यना साधनेसाठी हे केंद्र उभारले.

धम्मगिरीचे वैशिष्ट्य म्हणजे येथे शिकवली जाणारी ध्यान साधना. विपश्यना ही प्राचीन बौद्ध ध्यान पद्धत असून, भगवान गौतम बुद्धांनी सुमारे 2500 वर्षांपूर्वी ती शिकवली होती. विपश्यना साधनेचा उद्देश म्हणजे मनाच्या अशांततेपासून मुक्ती आणि आत्मबोध प्राप्त करणे. इथे शिकवली जाणारी साधना 10 दिवसांची असते, ज्यात साधकांना मौन पाळण्याचे आणि ठरलेल्या नियमांचे पालन करण्याचे मार्गदर्शन केले जाते.

धम्मगिरी केंद्रात मिळणाऱ्या सुविधा:

धम्मगिरी केंद्रात मिळणाऱ्या सुविधा सर्व साधकांना निशुल्क पुरविली जातात.

1. संकुल: धम्मगिरीमध्ये ध्यानासाठी सुंदर, शांत आणि निसर्गरम्य वातावरण आहे.

2. साधना कक्ष: साधनेसाठी स्वतंत्र ध्यान हॉल आहेत, जेथे साधक एकाग्रतेने ध्यान करू शकतात.

3. आवास सुविधा: साधकांना राहण्यासाठी स्वतंत्र खोल्या देण्यात येतात.

4. शाकाहारी भोजन: साधकांना साधे शाकाहारी भोजन दिले जाते, जे त्यांच्या ध्यान प्रक्रियेसाठी पोषक असते.

5. स्वयंसेवक सेवा: विपश्यना अभ्यासक्रमात स्वयंसेवकांची सेवा उपलब्ध असते, ज्यात भोजन, आवास व अन्य आवश्यक सोयीसुविधांचा समावेश होतो.

धम्मगिरी विपश्यना केंद्रात ध्यान साधनेसाठी जगभरातून साधक येतात. हे केंद्र ध्यान शिकण्याचे एक महत्वाचे ठिकाण म्हणून ओळखले जाते.

विपश्यना ध्यान ही भारतातील एक प्राचीन ध्यान पद्धत आहे, जी भगवान गौतम बुद्धांनी शोधून काढली आणि शिकवली. “विपश्यना” या शब्दाचा अर्थ आहे “विश्लेषणात्मकपणे पाहणे” किंवा “जसे आहे तसे पाहणे”. ही ध्यान साधना शरीर आणि मनाचे शुद्धिकरण करण्याची एक प्रभावी प्रक्रिया आहे, ज्यामुळे मानसिक शांती आणि आत्मबोध प्राप्त करता येतो.

विपश्यना ध्यान प्रक्रिया:

विपश्यना साधना प्रक्रिया साधारणपणे 10 दिवसांच्या अभ्यासक्रमातून शिकवली जाते. या प्रक्रियेत साधकांना काही ठराविक नियम आणि मार्गदर्शनानुसार ध्यान साधावे लागते.

1. साधनेचे नियम: ध्यान प्रक्रिया सुरू करण्याआधी साधकांना काही नियमांचे पालन करावे लागते. यामध्ये अहिंसा, चोरी न करणे, खोटे बोलू नये, व्यभिचार न करणे, तसेच मादक पदार्थांपासून दूर राहणे या नियमांचा समावेश असतो. साधकांना या काळात पूर्ण मौन पाळावे लागते, याला आर्य मौन म्हणतात.

2. अनापान ध्यान: विपश्यना साधनेसाठी पहिल्या तीन दिवसांत अनापान ध्यान शिकवले जाते, ज्यात साधकाला आपल्या श्वासाच्या प्रवाहावर लक्ष केंद्रित करणे शिकवले जाते. श्वास घेणे व सोडणे या प्रक्रियेवर लक्ष केंद्रित केल्याने मन अधिक एकाग्र आणि शांत होते.

3. विपश्यना साधना: चौथ्या दिवसापासून साधकांना विपश्यना ध्यान शिकवले जाते. यात शरीराच्या प्रत्येक भागावर लक्ष केंद्रित करून संपूर्ण शरीरातील संवेदनांना निरीक्षण करणे शिकवले जाते. संवेदनांचा अनुभव घेताना त्यावर प्रतिक्रिया न देता फक्त त्यांना जसे आहे तसे पाहण्याचा सराव केला जातो. या प्रक्रियेचा उद्देश म्हणजे आपल्या मनावर नियंत्रण मिळवणे आणि मनाच्या विकारांना दूर करणे.

4. मंगलमय ध्यान: विपश्यना अभ्यासक्रमाच्या शेवटी साधकांना मंगलमय ध्यान (मेटा ध्यान) शिकवले जाते. यात साधकांनी सर्व प्राण्यांसाठी आनंद, शांती आणि कल्याणाच्या भावना पाळण्याचा सराव करावा लागतो.

विपश्यना साधनेचे फायदे:

मनाची शुद्धता आणि मानसिक शांतता मिळते.

तणाव आणि चिंता दूर होण्यास मदत होते.

स्वसंयम आणि एकाग्रता वाढते.

नैतिकता आणि विचारांमध्ये सकारात्मक बदल होतो.

जीवनातील दुःख आणि समस्यांवर योग्य दृष्टिकोन मिळतो.

विपश्यना साधना कुठल्याही धर्म, जाती किंवा वयाच्या लोकांसाठी खुली आहे आणि यामध्ये कोणतेही शुल्क घेतले जात नाही. या साधनेचा उद्देश आहे साधकाने आंतरिक शांती आणि आनंदाचा अनुभव घेणे आणि जीवनातील दुःखमुक्ती साधणे.

– भैय्यानंद वसंत बागुल