वास्तुकलेचा जनक ग्रीस

मुंबई, दिल्ली, कोलकत्ता, चेन्नई इत्यादी मोठ्या शहरातून अनेक भव्य इमारती आपण पाहतो. १००/१०० वर्षांपूर्वीचा, राजेशाही थाटाचे, सौंदर्यपूर्ण, रम्य परिसर, उत्तम रस्ते, नगर रचना दिसते. प्रकार तरी किती?रेल्वे स्टेशन, सरकारी, म्युनिसिपल; वृत्तपत्रे, कार्यालये, म्युझियम, ग्रंथालये, महाविद्यालये, विद्यापीठे, स्मारके, नाटक सिनेमागृहे, राजवाडे विराम बंगले, रेस्ट हाऊसेस, पंचतारांकित हॉटेल्स, क्रीडासंकुले; मार्केट, कॅम्प एरिया इत्यादी त्यांची रचना, सुशोभीकरण, परिसर विकास, भव्यता पाहून मन प्रसन्न होते. या सर्व इमारतीबहुतेक ब्रिटिश कालावधीत बांधल्या गेल्या. त्यांच्या आर्किटेक्ट, इंजिनियर; त्यांचे नकाशे आणि त्यांच्या देखरेखीखाली बांधल्या गेल्या. या सर्व बांधकामांवर युरोपियन वास्तुकलेची छाप आहे. १६,१७,१८व्या शतकात जिथे जिथे युरोपियन राज्यकर्त्यांनी राज्य केले, तिथे तिथे त्यांच्या वास्तुकला नुसार विविध बांधकामे झाली. या सर्व युरोपियन वास्तुकलेवर त्यांच्या त्यांच्या राज्याची छाप असली तरी त्यांचे मूळ एकच आहे आणि ते आहे ग्रीक वास्तुकला.

ग्रीसने जगात अनेक अनमोल देणग्या दिल्या त्यापैकी एक म्हणजे वास्तुकला. प्राचीन ग्रीक संस्कृतीचा रसायनात रुजून आजची पाश्चिमात्य संस्कृती घडली.

जुन्या काळच्या पौर्वात्य आशियाई आणि पाश्चिमात्य युरोपीय जगाच्या मध्यावर ग्रीस हा देश येतो. या भौगोलिक स्थानामुळेत्याला अनन्यसाधारण व्यापारी महत्त्व होते. जलमार्गाने चाळणाऱ्या जुन्या जगाचं ग्रीसहे मोठं आव्हान होतं आणि परश्या आणि या ग्रुपच्या लगतच्या संस्कृतीगिरी कानूनपुरातन आहेत परंतु त्यातून काही घेऊनग्रीकांनी एक वेगळीच वास्तुकला विकसित केली. तिच्यापासून स्फूर्ती घेऊन आजची पाश्चिमात्य वास्तुकला घडत केली. देवांशी देखणे मंदिर, मंदिर संकुले, देवांच्या विविध मूर्तींनी ती सजवणे यातून ग्रीक वास्तुकला शिल्पकला, नगर रचना, चित्रकला, शिल्पकला, धातु कला प्रगत झाले. पंधराव्या शतकात पाश्चात्त्य कलाक्षेत्रात कलेच्या पुनरुत्थानाची एक लाट आली. जिला रेनेसान्स मोमेंट म्हणून कलाक्षेत्रात ओळखले जाते, तेव्हा जुन्या ग्रीक वास्तू, शिल्पे, चित्रे, पुतळे, इत्यादी शोधून ती नमुन्यादाखल वापरली गेली आणि त्यामुळे पायावर आधारित नव्या वास्तुकलेचे जगावर छाप पडली.

प्राचीन ग्रीक वास्तुकलेत इमारतींची मांडणी प्रामुख्याने त्यांच्या दैवतांच्या देवळांचा समूहसमूहाने होतसे. हे देऊन सावर निवास करणारे म्हणून अशी संकुले उंचावर टेकड्यांवर बांधली गेली. त्यांना अॅक्रोपोलीस म्हणजे टेकडीवरील इमारत समूह म्हणत. त्यात मुख्य देव प्रदर्शनीय मिरवणुकांसाठी भव्य फरसबंद मार्ग, पायऱ्यांचे सौथप्रवेश कमाने, देवतांचे भव्य पुतळे, पंधरा ते वीस हजार प्रेक्षक बसतील अशी भव्य अर्धवर्तुळाकार उघडी प्रेक्षागृहे, लांबलचक पडव्या अशी असतात यातूनच पुढे ऑलिम्पिक स्पर्धांचे आणि भव्य ऑलिंपिक नगरांचा उदय झाला. या स्पर्धा आपल्या देशात व्हाव्या म्हणून जागतिक महासत्ता ही आता आटापिटा करतात.

ग्रीस मध्ये अशा अनेक संस्कृती उदयास आल्या आणि नाही झाल्या. दोन संस्कृतींचा ग्रीक शैलीवर विशेष प्रभाव आहे. म्हणजे पहिली मिओअन आणि दुसरी मायसिनियन यात संस्कृतीवर आधारित इलियड हे महाकाव्य होणाऱ्या महाकवीने लिहिले होते.

ग्रीक वास्तुकलेच्या दोन अत्यंत महत्त्वाच्या इमारती संकुलांचे जगास दर्शनझाले त्या म्हणजे क्रीडा बेटावरील सापडलेला क्नॉससराजवाडा आणि अथेन्स येथील अॅक्रोपोलीस संकुल. इसवी सन पूर्व दीड-दोन हजार वर्षांपूर्वी येथे सुप्रसिद्ध ट्रॉयचे युद्ध याच परिसरात झाले. भूकंप आणि शत्रूच्या हल्ल्यानंतर हे राज्य नाश पावले. इलियड हे महाकाव्य काल्पनिक आहे. अशी समजूत होती. परंतु जर्मन व्यापारी श्रीमान याने या परिसरात उत्खनन करून हा वारसा शोधून काढला.

आपल्याकडेही रामायण, महाभारतखरेच घडून गेले का या केवळ वाल्मिकी आणि न्यासाच्या कविकल्पना आहेत याबाबत वाद आहेत तसास्वाद होमरच्या इलियाड बद्दलही होता. पण क्लास राजवाड्यातील उत्खननातून मिळालेल्या थडग्यातून अनेक पुराण कालीन संदर्भ मिळाले आणि होमरचे महाकाव्य ही केवळ दंतकथा नसून ते ऐतिहासिक आहे. याचे पुरावे मिळाले. इसवी सन पूर्व दीड-दोन हजार वर्षांपूर्वीची म्हणजे तीन-चार हजार वर्षांपूर्वीची ही घटना उघडकीस आली, ती मात्र या उत्खननातून 876 मध्ये!

क्रॉस महाराजा मिनोचा राजवाडा क्रीडा बेटावर सापडला पूर्णविराम त्याची भव्यता आणि सौंदर्य अवर्णनीयच म्हणावे असे. या राजाने सुमारे चार एकर क्षेत्रफळ घातले होते. दोन आणि तीन मजली असलेला हा राजवाडा अनेक पातळ्यांवर बांधला होता. त्यात राज निवास, सरदार दरकदार यांसाठी निवासस्थाने, पै पाहुण्यांसाठी व्यवस्था, भव्य राजमार्ग,सौध, प्रचंड जिने,पाणी साठवण्याची व्यवस्था,पाणी फिरवण्यासाठी खापरी नळ,आठ फुटी भव्य शोभिवंत रांजण,शौचकूप, अगदी आपल्या सध्याच्या फ्लशिंग कमोड सारखे पण हाताने पाणी होण्याचे सर्व हिरामन एक महाल, कलाकुसरीचे कानेकोपरे, ऊ प महान, भव्य खांबांचे महामार्ग, चित्रमय भिंती अशा अनेक गोष्टी. या राजवाड्यात बाबत आणि संशोधनाबाबत अनेक ग्रंथ लिहिले आहेत. म्युझियम्स मध्ये विशेष मानले आहेत.

अॅक्रोपोलीस, अथेंस, हे दुसरे महत्त्वाचे इमारत संकुल. ग्रीस हा देश अनेक बेटांचा समूह आहे. त्यातील क्रिट, शिकवणीस बेट, रोड्स, अशा बेटांवर ग्रीसचा सर्व पुरातनकालीन महान वारसा घडत गेला. पूर्व दीड-दोन हजार वर्षांपूर्वीचा वारसा एकोणिसाव्या शतकात झाला. ग्रीसचा इतिहास ग्रीक देवता जिओ, देल्फी, अपोलो, अति नाया व इतर देवदेवतांच्या कथांनी भरलेला आहे. वास करीत म्हणून त्यांची देवळे उंचावर बांधण्याची पद्धत होती. म्हणून त्याचा अॅक्रोपोलीस म्हणजे टेकडीवरील देवळे असे म्हणत. असा देवळांपैकी अथेन्स येथील अॅक्रोपोलीस हे त्यांचे मुकुटमणी म्हणावयास हवे. येथे मोठे इमारत संकुल आहे. त्यात दोन भव्य मंदिरे सुमारे सतरा अठरा हजार प्रेक्षक बसू शकतील असे पोलीस वरील पुतळे आणि धातू कामासाठी कार्यशाळा, भव्य सोहळा म्हणजे लांबलचक शुभम खांबांच्या पडव्या, महाद्वार तिथपर्यंत जाण्यासाठी 100 फूट रुंदीचा भव्या फरक बदनाम मार्ग विराम तेवढ्याच रुंद पायर्‍या, प्रवेशद्वाराला या म्हणत.

वर एरेक्थॉन आणि पार्थेनॉन या इमारतींच्या धर्तीवर युरोपात अगणित इमारती बांधल्या गेल्या तरीही या मूळ मारतींचे सौंदर्य अप्रतीम आहे.

पार्थेनॉन बांधताना काही विशेष वास्तुशास्त्रीय गोष्टींचा विचार झाला होता. उंचावरची मारत पाहतानाती यथार्थदिसावी म्हणून तिथे जोते टोकांकडून थोडे वर उचललेआहे तसेच खांबही किंचित बहिर्गोल केले आहेत.

सर्व संकुलातील इमारती, रस्ते, त्यांची स्थाने, पुतळ्यांचे स्थान, रचना कौशल्यपूर्ण आहे की हा प्रकल्प प्रमाणबद्ध रचनेचे उत्कृष्ट उदाहरण म्हणून ओळखला जातो.

ग्रीक वास्तुकलेतील खास उल्लेखनीय बाब म्हणजे त्यांनी इमारतींमध्ये वापरलेले खांब. या खांबांना आणि त्यावरून त्या इमारतींच्या शैलीला ओळखले जाते. या खांबांचा डिझाईन आजही आपली लोकप्रियता टिकून आहे हे विशेष. अनेक महत्त्वाच्या इमारतींचे ते भूषण ठरले आहेत. या खांबांचे तीन प्रकार असून त्यांना काही विशिष्ट नावे आहेत. ती अशी दोरिक, आयोनिक आणि कॉरिंथियनपैकी डोरिक हे थोडेसे बोजड वाटतात परंतु इमारतीत भारदस्त पणा देतात. आयोनियन आणि कोरिंथिअन प्रकारचे काम हे जास्त सुबक, शोभिवंत असून इमारतीस अनोखे सौंदर्य बहाल करतात.

युरोपीय देशातील फ्लॉरेन्स, रोम, व्हेनिस इत्यादी सुप्रसिद्ध नगरे या वास्तुकलेच्या नमुन्यावर बांधली गेली आणि पर्यटकांसाठी मुख्य आकर्षण आजही आहेत.

एकूणच ग्रीक वास्तुकलेचा जागतिक वास्तुकलेवर चा ठसका पाहता ग्रीक वास्तुकला ही जागतिक वास्तुकलेचे प्रेरणा स्थान आहे हे लक्षात येते.

— विनायक रा. अत्रे