अमेरिकेतील छोटी गावे – भाग ६

छोट्या गावांमधे, पशुसंवर्धन हा बर्‍याच कुटुंबांच्या आयुष्याचा एक अविभाज्य भाग असतो. मुलं जन्मापासूनच गायींच्या, वासरांच्या, डुकरांच्या, शेळ्यामेंढ्यांच्या आसपास वावरत असतात. दोन तीन वर्षांची मुलं, आई-वडिलांबरोबर घरच्या फार्मवर जाऊन छोट्या छोट्या साधनांनी लुडबुड करत काम करायचा प्रयत्न करतात. दुसरी तिसरीपासूनच ही मुलं “4 H” सारख्या कार्यक्रमांमधे सहभागी होतात. पालकांच्या, शिक्षकांच्या देखरेखीखाली ती लहान वासरं, डुकरं, कोंबड्या, शेळ्या-मेंढ्या हाताळायला शिकतात. ह्या कार्यक्रमाचा एक भाग म्हणून एखादं वासरू किंवा डुकराचं पिल्लू वाढवणं, त्याला साफसूफ करून त्याची निगराणी ठेवणं, त्याचे केस विशिष्ट प्रकारे कापणं, त्यांना ठरावीक पद्धतीने उभं रहायला किंवा चालायला शिकवणं, हे सारं करायला शिकतात. उन्हाळा सुरू झाला की वेगवेगळ्या काउंटीजच्या जत्रांचे वेध लागायला लागतात. अशा जत्रांमधे 4 H कार्यक्रमाअंतर्गत ही मुलं आपली जनावरं दाखवण्याच्या स्पर्धांमधे मोठ्या उत्साहाने भाग घेतात. या जत्रा आणि स्पर्धा या कुटुंबांसाठी मोठ्या महत्वाच्या असतात. सारं कुटुंब जणू झपाटल्यासारखं होऊन जातं. अशा स्पर्धांमधे बक्षीस मिळवणं म्हणजे मोठंच मानाचं असतं. त्यातून काउंटी किंवा विभागीय स्पर्धांतून पुढे जाऊन राज्य किंवा राष्ट्रीय पातळीवरच्या स्पर्धांमधे जायला मिळणं म्हणजे जणू स्वर्गालाच हात टेकणं.

एप्रिल, मे महिन्यापासून उन्हाळ्याची चाहूल लागायला लागली की खेळांची मैदानं ओसंडून वाहायला लागतात. थंडीच्या सहा महिन्यांत घरा दारात बंदिस्त होऊन पडलेली मुलं, माणसं बाहेर मोकळ्या हवेत सूर्यप्रकाशाचं उबदार सुख अनुभवायला आसुसलेली असतात. छोट्या गावांमधे करमणुकीला फारसा वाव नसल्यामुळे सायकली चालवणे हा एक लहान मुलांचा आवडीचा विरंगुळा असतो. तरूणांमधे त्याचंच रूपांतर मोटार सायकली चालवण्यात होतं. गावातल्या एकुलत्या एक मध्यवर्ती रस्त्यावर, मोठ्ठ्याने आवाज करत मोटार सायकली चालवत, हे तरूण समवयस्कांमधे रमून जाण्याचा प्रयत्न करतात. कधी कधी त्याच त्या मध्यवर्ती रस्त्यावर मोटारींची परेड काढून शेवटी एखाद्या कट्ट्यावर बसून गप्पांचा अड्डा जमवला जातो. याच सुमारास (जून जुलैपासून) गावातल्या रस्त्याच्या कडेला आसपासचे शेतकरी आपल्या बागेतली फुलं किंवा शेतातले टोमॅटो, कणसं, किंवा इतर ताजा भाजीपाला घेऊन आपल्या पिक-अप ट्रक्स लावून विकायला बसतात.

मिडवेस्ट आणि त्याच्याही पश्चिमेकडच्या काही राज्यांतली काही छोटी गावं तर एवढ्या दूर दूर अंतरावर आहेत की कल्पना करणं अवघड व्हावं. कामानिमित्ताने नेब्रास्का, साऊथ डकोटा, नॉर्थ डकोटाच्या काही भागांमधे फिरलो तेंव्हा याची प्रचिती आली. या राज्यातल्या काही भागांमधे, जिथे रॅंचेस (प्रचंड मोठाली चराऊ कुरणे) आहेत तिथे मानवी वस्तीच्या खाणाखुणा धुसर होत जातात. अशा ठिकाणच्या काही रस्त्यांवर ३०-४० मैल अंतरांपर्यंत मधे वस्ती लागत नाही. या प्रदेशामधे फिरताना गाडीचा पेट्रोल टॅंक अर्धा जरी भरलेला असला तरी जेंव्हा गॅस स्टेशन दिसेल तेंव्हा पेट्रोल भरून टाकणे हेच शहाणपणाचं ठरतं. अशा ठिकाणी गाडीतलं पेट्रोल संपणं म्हणजे काय दिव्य असेल त्याची कल्पनाच केलेली बरी. अशा ठिकाणी रस्त्यावरच्या रोड साइन्स वगैरे काही नसतात. फक्त लाकडी फळकुटं खांबांवर ठोकून त्यावर अमुक रॅंच तमक्या दिशेला आहे एवढंच लिहिलेलं असतं. काही रॅंचेसवर मी गेलोय ते चक्क १५-२०,००० एकरांचे होते. अशा रॅंचवर गेलं की जिकडे बघावं तिकडे नुसतं अफाट माळरान. मधे झाडी, पाणवठे वगैरे सारं काही. रस्त्याचं नाव नाही. रॅंचेसवरच्या माहितगार माणसाबरोबर त्यांच्या गाडीनं गेलं तर ठीक नाहीतर २०,००० एकर जमिनीवर ३००० गायींचा ठावठिकाणा लागायलाच मुळी मुश्किल ! या अशा रॅंचेसवर गायींना पाणी पिण्यासाठी चक्क मोठ मोठाले तलाव केलेले असतात. या प्रचंड मोठ्या रॅंचेसवर या गायी रानोमाळ भटकत, चरत असतात आणि वन्य श्वापदांसारख्या, तहानेच्या वेळेला या पाणवठ्यांवर येत असतात. अशा मोठ्या रॅंचेसवर गायींच्या बरोबरीने इतर वन्य प्राणी देखील आश्रय घेऊन असतात. बर्‍याचदा हरणांचे कळप दृष्टीस पडतात तर काही पाणवठ्यांच्या आश्रयाने बदकं आणि गीजचे थवे गुजराण करताना आढळतात.

रॅंचवरच्या फार्महाऊसवर बहुदा पुरुष मंडळीच वास्तव्य करून असतात. त्यामुळे ह्या फार्महाउसेसमधे, त्यांच्या गॅरेजेसमधे, अस्सल पुरुषी अस्ताव्यस्तपणा ठायी ठायी विखुरलेला असतो. बीयरचे कॅन्स आणि बंदुका इतस्तत: पडलेल्या असतात. चिखलाचे बूट, मळलेले कपडे इतस्तत: भिरकाऊन दिल्या ठिकाणी पडलेले असतात.बर्‍याच रॅंचेसपासून शाळा खूप दूर असल्यामुळे अनेक रॅंचर्स जवळपासच्या बर्‍यापैकी मोठ्या गावात देखील एखादं घर बाळगून असतात. बहुदा बायका आणि मुलं अशा गावातल्या घरी रहातात. मुलं आठवडाभर शाळेत जाऊन शनिवार-रविवारी रॅंचवर ये जा करतात. अशा निर्जन ठिकाणी वैद्यकीय सोयी मिळणं देखील दुरापास्त. वेळ पडलीच तर आसपासच्या (६० ते १०० मैलांवरच्या) ठिकाणाहून एखादं हेलीकॉप्टर मागवावं लागतं. इथे तातडीच्या वैद्यकीय उपचारांसाठी रुग्णाला हेलीकॉप्टरमधून जवळच्या हॉस्पिटलमधे नेणं ही सामान्य बाब आहे.

आमच्या कंपनीचे पशुवैद्यकीय आणि इतर कर्मचारी गायींमधे भृण प्रत्यारोपण (embryo transfer) करण्याच्या निमित्ताने अशा दुर्गम भागातील रॅंचेसवर बरेचदा जातात. अनेकदा अशा ठिकाणी मोटारीने जाणं म्हणजे फारच जिकीरीचं काम असतं. अशा वेळी छोट्या विमानातून (पायलट आणि दोन किंवा तीन जण दाटीवाटीनं बसतील अशा) जाणं येणं फारच सोईस्कर ठरतं. इथे बहुतेक छोट्या गावांमधे अगदी छोटेसे विमानतळ असतात. अर्थात त्यावर केवळ पिकांवर औषधांची फवारणी करणारी विमानंच उतरू शकतात. अशा विमानांतून या शेता-माळरानांच्या अफाट हिरव्या समुद्रावरून एक ठिपका होऊन उडणं हा मोठा रोमांचक अनुभव असतो.

 

— डॉ. संजीव चौबळ