भारतीय शास्त्रीय नृत्यशैली

नृत्य हा आपल्या भारतीय संस्कृतीचा अविभाज्य घटक आहे. सालसा किंवा हिप-हॉप या नृत्यशैली मानवाच्या ज्ञात इतिहासात उदयाला आल्या. परंतु भारतीय शास्त्रीय नृत्यशैली मात्र त्याही आधीच्या आहेत. देवी- देवता या शास्त्रीय शैलींमध्ये नृत्य करतात, असं आपल्याकडे मानतात. शास्त्रीय या शब्दाचा अर्थ – शास्त्राला धरून किंवा शास्त्रावर आधारित असं नृत्य. शास्त्रीय नृत्याला चौकट असते, बंधन असतं, नियम असतात. कोणत्याही शास्त्रीय नृत्याला एक विशिष्ट इतिहास आहे. त्याला अभिजात संगीताची जोड आहे. प्रत्येक नृत्यशैलीला एक अभिजात शैली म्हणून ओळख आहे.

कथक, भरतनाट्यम्‌, कुचीपुडी, ओडिसी, कथकली, मोहिनीअट्टम्‌, मणिपुरी या भारतीय शास्त्रीय नृत्याच्या विविध शैली आहेत. शास्त्रीय नृत्य हे मुख्यतः नृत्य आणि अभिनय या दोन खांबांवर आधारलेले आहे. उत्तम शरीरसौष्ठव, सौंदर्य, आकर्षक वेशभूषा, केशभूषा आणि रंगभूषा, रंगमंच सजावट, तालबद्ध संगीत काव्य रचना, उत्तम गायक-वादकांच्या संचाद्वारा सुमधुर संगीताची साथ व त्याचप्रमाणे मनाची शांतता आणि एकात्मता या सगळ्यांचा समन्वय म्हणजे शास्त्रीय नृत्य.

नृत्याचे साधन शरीर आहे, शरीराचे केंद्र मन आहे म्हणूनच मनाच्या शक्तीवर नृत्य अवलंबून असते त्यामुळे शास्त्रीय नृत्य ही एक साधना आहे.

शास्त्रीय नृत्याचे महत्व सांगणारा हा “अभिनय दर्पण” ग्रंथातील श्लोक.

यतो हस्तो ततो दृष्टीः। यतो दृष्टीस्ततो मनः।
यतो मनस्ततो भावः। यतो भावस्ततो रसः।।

या श्लोकाचा अर्थ असा आहे की, जिथे हात तिथे दृष्टी, जिथे दृष्टी तिथे मन, जिथे मन तिथे भाव आणि जिथे भाव तिथे रस.

याचाच अर्थ असा की जिकडे आपला हात जातो, तिकडे आपले डोळे गेले पाहिजेत. जिकडे आपले डोळे जातात, तिकडे आपलं मन गेलं पाहिजे. जिकडे आपलं मन जातं तिथे आपले भाव आले पाहिजेत आणि जिकडे भाव येतात तिकडे रसनिर्मिती होते म्हणजेच चांगले नृत्य जन्माला येते.

हल्लीच्या काळात फिटनेस म्हणूनही नृत्यप्रकार शिकले जातात. पण ते तेवढ्यापुरतेच. शास्त्रीय नृत्यप्रकाराचा अध्यात्माशी फार मोठा संबंध आहे. त्यामुळे प्रचंड मेहनत, नृत्यसाधना आणि रियाझ यांमुळेच ही नृत्यशैली आत्मसात करणे शक्य आहे.

२९ एप्रिल जागतिक नृत्यदिन म्हणून जगभर साजरा केला जातो.

— पूजा प्रधान

(भारतीय शास्त्रीय नृत्यशैलीची लेखमाला या सदरात क्रमश: प्रकाशित होणार आहे.)