काळोखाचा डोह 

( हिंदुस्थान खंडित होताना ज्यांनी ज्यांनी म्हणून यातना भोगल्या , त्या सर्वांना ही कथा समर्पित ! )

– श्रीकृष्ण जोशी

–झेलमच्या पाण्याला वेग होता .
पुलावरून पाहताना गरगरल्या सारखं होत होतं .
चौऱ्याण्णव वर्षाच्या आशाराणीचे हात थरथरत होते आणि शरीराला कंप सुटला होता .
पुलाचा कठडा घट्ट धरून ती उभी होती .
काळाचे आघात झाल्यानं देह क्षीण झाला होता . जुना , जीर्ण पंजाबी घालून , अनेकांच्या नजरा चुकवून , भीक मागण्याचं सोंग करून , ती इथवर आली होती .

झेलमच्या पाण्याचं दर्शन घ्यायचं , गेल्या पंचाहत्तर वर्षातले साठवून ठेवलेले अश्रू तिला अर्पण करायचे , आई , दोघी बहिणी , आत्या आणि गल्लीतल्या कित्येक जणींना श्रद्धांजली अर्पण करायची , अशी कैक वर्षांची इच्छा होती तिची .

दरवर्षीच्या चौदा ऑगस्टला आशाराणी गप्पगप्प असायची . मौन असायचं तिचं. सकाळपासून पाण्याचा थेंबही घेत नसे ती . छावणीत ती एकटीच बसून राहायची . आणि डोळ्यातून अश्रूंचा अविरत पूर वाहत असायचा .
झेलमच्या पुलावर जायची इच्छा तीव्र व्हायची . पण सिल केलेल्या सीमा तिला दिसायच्या आणि ती आतल्या आत आक्रंदत राहायची .
आयुष्यात एकदा तरी झेलमच्या पाण्याचं दर्शन व्हायलाच हवं , या एकमेव इच्छेनं ती जगत होती .
आणि आज ती पुलावर उभी होती .
झेलमच्या पाण्याचा वेग पाहून तिचा हात छातीवर गेला .
आणि आगीचा लोळ हातावर पडावा तसं तिला जाणवलं .
चिरडीला येऊन तिनं छाती खसाखसा पुसली .
त्वेषानं . रागानं.

स्वतःचीच किळस वाटली तिला .
गेली कैक वर्षं ती हेच करत होती .
रस्त्याच्या कडेला मिळालेला पॉलिश पेपर , खरखरीत दगड , जे मिळेल ते घेऊन ती सगळं अंग घासायची .
आणि हताश होऊन भिंतीवर डोकं आपटत रहायची .
वाटायचं तिला ,
तो एक क्षण आपण का चुकवला ?
का त्या वेळेला क्षणभर पाय थरथरले ?
कसलं भय वाटलं ?
पाण्याचं ? मृत्यूचं ?
की पुलाच्या उंचीचं ?

आपल्या बरोबरीच्या सगळ्यांनी अब्रू वाचवण्यासाठी झेलमच्या पाण्यात उड्या मारल्या , त्याक्षणी आपण का गांगरलो ?
अवघा एकच क्षण …

पुलाच्या एका बाजूनं तलवारी उंचावत ते पाकडे नराधम धावत येत होते .
त्यांच्या नजरेत क्रौर्य होतं .
वासनेचा महापूर होता .
तुटून पडण्यासाठी हपापलेले लांडगे दिसत होते .
ते बेभान झाले होते .
आई ओरडली . सगळ्याजणींना सावध केलं आणि पुलावरून झेलमच्या पाण्यात उडी मारण्याचा इशारा केला . बघता बघता सगळ्याजणींनी उड्या मारल्या आणि झेलमच्या वेगवान पाण्यात वाहून जाऊ लागल्या .
क्षणभर थरकाप झाला जीवाचा .
क्षणभरच .
पण त्या क्षणानं घात केला .
आणि पुलावरच नराधम तुटून पडले देहावर .
कळत नव्हतं वेदना कुठल्या अधिक …
पाठीला टोचणाऱ्या पुलाच्या खडीच्या वेदना अधिक की …

शेवटची वेदना जाणवली ती छातीवर धारदार चाकूने कुणीतरी काहीतरी लिहीत असल्याची .
आणि निर्वस्त्र करून ओढत नेतानाची .
शुद्ध नव्हतीच कसली .
वेदनांचा आगडोंब तेव्हा उसळला , जेव्हा शुद्ध आली .
अभवितपणे हात छातीवर गेला , तेव्हा जाणीव झाली कुणीतरी अंगावर वस्त्र टाकलंय .

“बहेनजी , आप ठीक तो है नं ? घाबराईये मत , हिंदुस्थान के सिपाहीयों के साथ आप सुरक्षित है . उस नराधम पाक फौजियोंको हमने मौत के घाट उतारा है .”

कुणीतरी बोलत होतं आणि पुन्हा शुद्ध हरपली होती .

शुध्द आली तेव्हा दिल्लीतल्या कुठल्यातरी रस्त्याच्या कडेला उभारलेल्या छावणीत असल्याचं तिला जाणवलं .

तिनं अवतीभवती पाहिलं .
सगळीकडे आक्रोश होता .
कापून काढलेल्या अवयवांच्या खोलवर झालेल्या जखमा , त्यामुळं असह्य वेदनांनी तळमळणाऱ्या मुली . बायका . वृध्द स्त्रिया .
देहाचे हालहाल केल्यानं आलेला भेसुरपणा . रक्तबंबाळ शरीरं आणि घुसमटलेली मनं . भुकेल्या पोटाची आग .
आणि बेवारस जगणं.
कुठल्याही इमारतीत आसरा नाही .
चौकशी नाही . जेवण नाही की पाणी नाही .
भयंकर हालअपेष्टा .
सगळीकडे स्वातंत्र्याचा उत्सव चालला होता .
आणि दुसरीकडे विस्थापितांच्या नरक यातना सुरू होत्या …

आशाराणीची शुध्द पुन्हा पुन्हा हरपत होती .
सगळ्या यातना अंधार गिळून टाकत होता .

कुणीतरी ‘ त्यांचा ‘ सल्ला सांगत होता …
” …ते बलात्कार करत होते तेव्हा तुम्ही श्वास रोखून मरून जायला हवं होतं .’ ते ‘ थकून निघून गेले असते आणि तुम्ही नैतिक दृष्ट्या जिंकला असता . माणसाचा देह मरतो आणि आत्मा …”

— तिला सगळं आठवलं .
आणि उद्विग्नता आली .
तिनं पुलाखालच्या झेलमच्या पाण्याकडे पाहिलं .
आईला, बहिणीला भेटायला जायचं तर झेलमचा सहारा घ्यायला हवा .
तिच्या मनानं ठरवलं .
आणि कठड्यावर चढून उडी मारण्यासाठी ती उभी राहिली .

आणि कठड्यावरून खाली उतरली .

तिला वाटलं , ज्याक्षणी उडी मारायला हवी होती , तो क्षण चुकला .
मग आता उडी मारून काय उपयोग ? फाळणीच्या वेदना कुणाला कळणार ?
आपण सगळ्या क्षणांचे साक्षीदार आहोत आणि खूप भोगलं आहे .
त्या काळोखाच्या डोहातल्या विस्मृतीत गेलेल्या यातनाघरातील जखमा तरी दाखवू सगळ्यांना .
तीच आईला , बहिणीला श्रद्धांजली !

आशाराणीनं झेलमच्या पाण्याला नमस्कार केला.
तिच्या डोळ्यातील आसवं त्या पाण्यात सांडली .
तिनं पुन्हा झेलमकडे पाहिलं .
आणि पहातच राहिली .
पाण्यातला काळोखाचा डोह लख्ख दिसू लागला होता .

( सत्य घटनेवर आधारित )

श्रीकृष्ण जोशी , रत्नागिरी
९४२३८७५८०६

फाळणी वेदना दिनाच्या निमित्ताने लिहिलेली ही कथा…