‘साहित्यिक’ ज्ञानेश्वर आणि वाङ्मयीन भाषा–वैविध्य व त्या अनुषंगानें एकाच रचनाकाराच्या भिन्नभिन्न भाषास्वरूपाची , (आणि अन्य क्षेत्रातील सृजनशील व्यक्तीँची) उदाहरणें यांची ओळख करुन देणारे सदर….
विभाग – ५ – ब
- आधुनिक कळातील कवी : निराला आणि वसंत बापट –
- सूर्यकांत त्रिपाठी ‘निराला’ :
निराला हे विचारांनी ‘डावीकडे’ झुकलेले होते. त्यांच्या, ‘कुकुरमुत्ता’ या एका कवितेचा अंश पहा –
‘देता हुआ बुत्ता
बोला कुकुरमुत्ता
अबे सुन बे गुलाब
भूल मत गर पाई ख़ुशबू, रंगोआब,
…
ख़ून चूसा खाद का तूने अशिष्ट
डाल पर इतरा रहा है, कैपिटलिस्ट !’
ही आणखी एक कविता पहा, शीर्षक आहे ‘भिक्षुक –
‘वह आता–
दो टूक कलेजे के करता पछताता
पथ पर आता ।
पेट पीठ दोनों मिलकर हैं एक,
चल रहा लकुटिया टेक,
मुट्ठी भर दाने को — भूख मिटाने को
मुँह फटी पुरानी झोली को फैलाता–
दो टूक कलेजे के करता पछताता पथ पर आता ।
…..
चाट रहे जूठी पत्तल वे सभी सड़क पर खड़े हुए,
और झपट लेने को उनसे कुत्ते भी हैं अड़े हुए !’
आणि ही –
‘बापू, तुम मुर्गी खाते यदि
तो क्या भजते होते तुमको
ऐरे-ग़ैरे नत्थू खैरे – ?
सर के बल खड़े हुए होते
हिंदी के इतने लेखक-कवि ?’
या कवितांच्या भाषेची, त्यांच्या सरस्वतीस्तवनातील भाषेशी तुलना करावी.
‘वरदे वीणावादिनी वरदे !
प्रिय स्वतंत्र-रव, अमृत-मंत्र नव भारत में भर दे ।
……
नव गति, नव लय, ताल-छंद नव
नवल कंठ, नव जलद मंद्र रव
नव नभ के नव विहग-वृंद को नव पर, नव स्वर दे ।’
भाषिक तुलनेसाठी, त्यांची आणखी एक कविता पाहूं या.
‘जागो फिर एक बार!
आँखे अलियों-सी
किस मधु की गलियों में फँसी,
बन्द कर पाँखें
पी रही हैं मधु मौन
अथवा सोयी कमल-कोरकों में ? –
बन्द हो रहा गुंजार –
जागो फिर एक बार !’
निराला हे आधुनिक काळातले हिंदीतील एक उत्कृष्ट गझलकारही आहेत.
- एक निरीक्षण : विषयानुसार, आणि हेतूच्या अनुसार निरालांच्या रचनांची भाषा बदलते, आणि तेंच परिणामकारक ठरतें.
- कवी वसंत बापट –
वसंत बापट यांची सोशलिस्ट विचारसरणी सर्वांनाच माहीत आहे. १९४२ च्या चळवळीच्या काळी व नंतर त्यांनी लिहिलेली ‘सैनिक गीतें’ त्याकाळी प्रसिद्ध होती, व गायलीही जात. त्यातील एक- ‘किसनांच्या बाया आम्ही शेतकरी बाया
नाहीं रहाणार आतां दीनवाण्या गाया ।।’
त्यांच्या विरश्रीयुक्त कविताही प्रसिद्ध आहेत –
- शिंग फुंकलें रणिं, वाजतात चौघडे
सज्ज व्हा उठा उठा, सैन्य चालले पुढे ।।
- उत्तुंग आमची उत्तरसीमा इंच इंच लढवूं ।।
- वाजे विजयतुतारी रे
तोरण बांधा दारीं रे
रजतजयंती स्वातंत्र्याची
दुमदुमते ललकारी रे
चला रे घुमवा जयजयकार
जयजय भारतमाता ।।
राष्ट्र सेवा दलासाठी कांहीं दशकांपूर्वी त्यांनी लिहिलेलें ‘महाराष्ट्रदर्शन’सुद्धा प्रसिद्ध होतें/आहे. त्यात त्यांनी ज्ञानेश्वरांच्या काळापासूनच्या, संतांचा, साहित्याचा, लोककलांचा आढावा घेतलेला आहे. त्या कार्यक्रमांतर्गत त्यांची भाषाही, आवश्यकतेनुसार, बदलते.
एक वृद्ध गृहस्थ स्वत:च्या संभाव्य मृत्यूबद्दल बोलतो, तेव्हां काय म्हणतो, हें बापटांनी ‘लाइटर व्हेन’मध्ये पण इफेक्टिव्हली दाखवलें आहे. तिथें त्यांनी हेतुत: ग्रामीण (ग्राम्य नव्हे) भाषा वापरली आहे. शब्द आहेत –
‘आतां जायाचंच की कवातरी पट्.दिशी ।’
हेच समाजवादी व निरीश्वरवादी वसंत बापट जेव्हा ‘अष्टविनायक’ या चित्रपटासाठी गीतें लिहितात, तेव्हां त्याची भाषा बदललेल्या स्वरूपात येते. (अशी गीतें लिहिल्याबद्दल बापटांवर टीका करण्याचा अजिबात हेतू नाहीं. आपण केवळ भाषिक अंगानेंच याकडे पहात आहोत.) –
- अष्टविनायका तुझा महिमा कसा
दर्शनाचा लाभ घ्यावा भक्तांनी असा ।।
- प्रथम तुला वंदितो कृपाळा गजानना गणराया ।।
- तूं सुखकर्ता तूं दु:खहर्ता,
तूंच कर्ता तूंच करविता
मोरया मोरया
मंगलमूर्ती मोरया ।।
बापटांना माहीत होतें की ही गीतें चित्रपटासाठी आहेत, चित्रपट पहाणारा व गीतें ऐकणारा प्रेक्षकवर्ग कशा प्रकारचा असेल, गीताचा वर्ण्यविषय काय आहे, आणि तो कशा पद्धतीने प्रेझेंट् करायचा आहे. त्या सर्वाला अनुकूल अशी भाषा त्यांनी तिथें वापरली.
आधुनिक काळातील अन्य कवींकडे आपण नंतर पुन्हां वळूं.
– सुभाष स. नाईक
Subhash S. Naik
M – 9869002126 .
eMail : vistainfin@yahoo.co.in
– – –
LATTERATEUR DNYANESHWAR AND LINGUAL-VARIETY-Part – 5 – B
