‘साहित्यिक’ ज्ञानेश्वर आणि वाङ्मयीन भाषा–वैविध्य व त्या अनुषंगानें एकाच रचनाकाराच्या भिन्नभिन्न भाषास्वरूपाची , (आणि अन्य क्षेत्रातील सृजनशील व्यक्तीँची) उदाहरणें यांची ओळख करुन देणारे सदर….
विभाग – ६
- गायनप्रकार, गायन, गायक व भाषा –
हें कदाचित् कांहींसें विषयांतर वाटेल, पण वस्तुत: तें तसें नाही.
- निरीक्षण : भाषेचें रूप हें, ती कोणत्या गायनप्रकारासाठी वापरली जात आहे, यावरही अवलंबून असतें. उदा. भजन, कीर्तन वगैरेंसाठीची भाषा, व भारुड, लोकगीतांसाठीची भाषा हिच्यात फरक असणारच; व साधारणपणें तो असतोही.
*अर्धशिक्षित लोकांना भान हरपून भजनें गातांना मी स्वत: ऐकलेलें आहे. त्यावरून कळतें की
भजनांची रचना (काव्य) किती सरल पण इफेक्टिव्ह असेल तें.
- बेगम अख़्तर यांच्या गायनावरून हा मुद्दा अधिक स्पष्ट होईल. त्या लखनऊला रहात होत्या. त्या भागात उर्दू बोलली जाते, तशीच पूरबी, अवधी, भोजपुरी, या बोलीभाषाही चालतात. ग़ज़लसाठी रचनाकार उर्दू वापरतो ; तर ठुमरीसाठी हिंदीची बोलीभाषा.
अख़्तरीबाईंनी गाइलेल्या या दोनतीन ग़ज़लांची झलक पहा –
- ग़ज़लगो : शकील बदायूनी
मेरे हमनफ़स मेरे हमनवा, मुझे दोस्त बन के दग़ा न दे
मैं हूँ सोज़े इश्क़ से जाँ-ब-लब, मुझे ज़िंदगी की दुआ न दे ।
मेरे दाग़े दिल से है रौशनी, इसी रौशनी से है ज़िंदगी
मुझे डर है मेरे चारागर, ये चराग़ तू ही बुझा न दे ।
- मोमिन : ( काळ : बहादुरशहा जफ़रचा ) –
वो जो हम में तुम में क़रार था, तुम्हें याद हो कि न याद हो
वही यानी वादा निबाह का, तुम्हें याद हो कि न याद हो । …
कभी हम में तुम में भी चाह थी, कभी हम से तुम से भी राह थी
कभी हम भी तुम भी थे आश्ना, तुम्हें याद हो कि न याद हो ।
- शकील :
ऐ मुहब्बत तेरे अंजाम पे रोना आया
जाने क्यों आज तेरे नाम पे रोना आया ।
बेगम अख़्तर यांनीच गाइलेल्या या ठुमर्‍या पहा –
- निहुरे निहुरे बहारे (बुहारे) आँगनवा, गलियाँ निहुरे ।
- मोरी अटरिया पे आओ सजनवा, देखादेखी सनम होई जाए ।
* निरीक्षण : भाषा भिन्न, भावही भिन्न. ठुमरी स्त्रीच्या दृष्टिकोनातून लिहिली गेलेली असते, तर ग़ज़ल ही पुरुषाच्या. आणि आपण अख़्तरीबाईंचें हें गायन ऐकलें तर, या दोन्ही प्रकारांच्या रचनांचे त्यांचे सादरीकरण वेगवेगळे ( different) असतें, सुरुवातीचा आवाज लावण्यापासून ते गीताची pace व सगळ्या गीतातून त्यांनी प्रगट केलेली भावना, येथपर्यंत ; जणूं की ग़ज़लगायिका बेगम अख़्तर आणि ठुमरीगायिका बेगम अख़्तर या दोन भिन्न व्यक्ती असाव्यात. आर्ततेतून, स्वरांमधून व शब्दांतून, दरवेळी एक वेगळी व्यक्ती आपल्यासमोर उभी रहाते, आणि ती व्यक्ती खरें तर अख़्तरीबाई नसतात ; ती व्यक्ती असते त्या त्या काव्याची नायिका किंवा नायक.
- उपशास्त्रीय गायनात आपण बेगमे अख़्तर यांचे उदाहरण पाहिलें. शास्त्रीय गायनाच्या बाबतीत विदुषी किशोरी आमोणकर यांचें उदाहरण पाहूं. त्यांच्याबद्दल २०१७ च्या विविध दिवाळी अंकांमध्ये जे त्याच्या शिष्यांचे व इतर जाणकारांचे लेख येताहेत, त्यातून त्यांचें मोठेपण स्पष्ट होतें. शास्त्रीय गायन त्या एका वेगळ्याच उंचीवर नेऊन ठेवत. पण त्याव्यतिरिक्त, त्यांनी, ‘गीत गाया पत्थरों ने’ सारखें सिनेगीत ( नंतरही त्या सिनेमासाठी गायल्या आहेत) ; ‘जाईन विचारित रानफुला, भेटेल तिथें गऽ सजण मला’ यासारखें भावगीत ; ‘बोलावा विठ्ठल’, ‘अवघा रंग एक जाला’ यांसारखे अभंगही गाइले. त्यांचें ‘अवघा रंग’चें गायन ज्यांनी ऐकलें असेल, त्या जनांना त्यातील अनुभूतीचें सचैल स्नान घडलें असेलच. वादयाबरोबर केलेली जुगलबंदी, कर्नाटक कंठसंगीतातले अध्वर्यू डॉ. बालमुरलीकृष्णन् यांच्याबरोबरची जुगलबंदी, हेही वैविध्यपूर्ण प्रयोग त्यांनी यशस्वीरीत्या केलेले आहेत. आणि, जरी आपण ‘जुगलबंदी’ म्हटलें तरी त्यात कुठेही स्पर्धात्मक भावना नसून, सहकाराच्या भावनेनें हे प्रयोग केलेले आहेत . एवढेंच नव्हे , तर संगीतावर ‘स्वरार्थरमणी : रागरससिद्धान्त’ हा ग्रंथ लिहून, किशोरीबाईंनी त्यात मौलिक चिंतन केलें आहे. प्रतिभा तर खरीच ; पण वैविध्यही केवढे ! हें दोन्ही त्या व्यक्तीला great बनवतें. त्यांना ‘गानसरस्वती’च म्हटलें जात असे.
- तेंच पं. कुमार गंधर्व यांचें. जी व्यक्ती लहान वयातच संगीत महोत्सवात थोरामोठ्या गायकांना इंप्रेस् करते, व ज्यामुळे तिला ‘कुमार गंधर्व’ ही उपाधि दिली जाते, त्या व्यक्तीबद्दल काय आणि किती बोलणार ! कुठलेंही एक घराणें फॉलो न करतां त्यांनी नवनवीन प्रयोग केले, नवनवीन राग निर्मिले, नवीन बंदिशी बांधल्या. त्यांनी नाट्यगीतांना संगीतच दिलें असें नव्हे, तर गायलेंही, जसें की ‘देव दीनाघरी धावला’मधील ‘ऋणानुबंधाच्या ..’ . बालगंधर्वांच्या गायकीवर त्यांनी ‘मला उमगलेले बालगंधर्व’ याचे प्रयोगही केले, त्यांनी माळव्यातील लोकगीतांवर कार्यक्रम केले, तसेंच निर्गुणी भजनांवरही केले. ‘अनूपरागविलास’ हें द्विखंडात्मक पुस्तकही त्यांनी लिहिलें. पहा हा आवाका , पहा हें वैविध्य !
- सिनेमा व भावगीतांच्या क्षेत्रात, जर एखादें गीत लता मंगेशकर गाणार असतील तर, गाण्याचे शब्द, गाण्याची चाल, संगीत सर्वच भिन्न असे.
‘मुग़ले आज़म’ मधील शकीलनें लिहिलेली गीतें पहा, जी लताबाईंनी गाइली आहेत –
- प्यार किया तो डरना क्या ?
प्यार किया कोई चोरी नहीं की, छुप छुप आहें भरना क्या ?
- मोहे पनघट पे नंदलाल छेड़ गयो रे
मोरी नाज़ुक कलैयाँ मरोड़ गयो रे ।
*लताबाईंची अनेक भिन्नभिन्न प्रकारची गाणी आहेत. हिंदी व मराठी सिनेगीतें ; ‘वैरिण झाली नदी’ सारखी भावगीतें ; ‘गंगा यमुना डोळ्यात उभ्या कां’ ; भा. रा. तांबे, ‘बी’ इत्यादी कवींच्या कवितांचे गायन ; ग़ालिब ; मीरेचे ‘चाला वाही देस’ ; शिवाजीवरील ‘शिवकल्याणराजा’ ; ‘पसायदान’. यादी फार मोठी आहे, वैविध्यही तसेंच. आशाबाईंचेंही तेंच. किशोरकुमार घ्या. तो गंभीर गाणी जितकी सुंदर गातो, तितक्याच उत्तम प्रकारें विनोदी गाणीही गातो. एकीकडे त्याची, ‘लेकिन पहले दे दो मेरा पाँच रुपैया बारह आना’ सारखी tomfoolery करत गाइलेली लाइटर व्हेन् ची, हलकेंफुलकी गीतें ; तर दुसरीकडे ‘कहीं दूर गगन की छाँव में’, ‘ज़िंदगी के सफ़र में गुज़र जाते हैं जो मकाम वो फिर नहीँ आते’ यासारखी संजीदा (गंभीर) गीतें, दोन्ही तितकीच gripping असतात.
– सुभाष स. नाईक
Subhash S. Naik
M – 9869002126 .
eMail : vistainfin@yahoo.co.in
– – –
LATTERATEUR DNYANESHWAR AND LINGUAL-VARIETY-Part – 6
