‘साहित्यिक’ ज्ञानेश्वर आणि वाङ्मयीन भाषा–वैविध्य व त्या अनुषंगानें एकाच रचनाकाराच्या भिन्नभिन्न भाषास्वरूपाची , (आणि अन्य क्षेत्रातील सृजनशील व्यक्तीँची) उदाहरणें यांची ओळख करुन देणारे सदर….
विभाग – ९ – ब :
- आपण वैविध्याच्या संदर्भात बालगीतांबद्दल व बालसाहित्याबद्दल बोलतो आहोत, तर हेंही पहा –
- इतर थोर बंगाली साहित्यिकांनीसुद्धा (बंगालीत) बालगीतांची पुस्तकें लिहिली आहेत, जसें की शरत्.चंद्र. त्याशिवाय, हरीन्द्रनाथ चट्टोपाध्याय यांचे इंग्रजीत बालकवितांचें पुस्तक आहे.
- माधव ज्यूलियन यांना आपण ‘मराठी असे आमुची मायबोली’ या कवितेसाठी ओळखतोच. त्यांनी फारसी-मराठी शब्दकोश निर्मिला आहे. उमर खय्यामच्या ‘रुबाईयात’ चें त्यांनी तीन प्रकारें भाषांतर केलेलें आहे. सामाजिक विषयावरही त्यांनी दीर्घकाव्य लिहिलें आहे. ग़ज़ल या काव्यप्रकाराची सुरुवात मराठीत त्यांच्या ‘गज्जलांजलि’नेंच केली. (अमृतराय आणि मोरोपंत यांच्या कांही रचना जरी भजनें असल्या, तरी त्या मूलत: गजलाच आहेत, हें त्यांनीच दाखवून दिलें). छंदांवर त्याचें मौलिक पुस्तक आहे ‘छांदोरचना’. भाषाशुद्धीसाठीही त्यांनी विविध लेख लिहिले, भाषणें दिलीं. कविवर्य भा. रा. तांबे यांच्या कवितासंग्रहाचें त्यांनी संपादन केलें. याच माधव ज्यूलिन यांनी ‘कासासाठी पोटासाठी खंडाळ्याच्या घाटासाठी’ यासारखें बालकाव्यही लिहिलें.
- ज्ञानपीठ पुरस्कारप्राप्त कवी विंदा करंदीकर यांच्या कवितेची महत्ता आपल्याला माहीतच आहे. त्यांनी diverse काव्य लिहिलें ; ‘अष्टदर्शनें’ यासारखें, पाश्चिमात्य दार्शनिक आणि चार्वाक यांच्या तत्वज्ञानावर अभंगस्वरूपात पुस्तक लिहिलें ; त्यांनी ‘कणिका’ही लिहिल्या. ( हें नांवही त्यांनीच दिलेलें).
अशा विंदांनी १२ बालकाव्य-संग्रहही लिहिलें. ( संदर्भ – लोकसत्ता, मुंबई आवृत्ती,
दि. २५.१०.१७). त्यांच्या एका बालकाव्याचा अंश पहा –
डोळे मिटुनी पिशी मावशी
गाते गाणें साधेंभोळें
डोळे उघडुनी पाही पुढती
सापाचें डुलतें वाटोळें …
- सत्यजीत राय हे जागतिक कीर्तीचे फिल्म-डायरेक्टर. ते फिल्म-मेकिंगमधील अन्य बाजूही चांगल्याप्रकारें जाणत होते. अशा सत्यजीत राय यांनी लहान मुलांसाठी, ‘फेलु-दा’ हें पात्र निर्माण करून रहस्यकथा लिहिलेल्या आहेत.
- एक मुद्दा : बालसाहित्याबद्दलची एवढी उदाहरणें द्यायचें कारण म्हणजे, बालकांसाठी लिहितांना लेखनाची धाटणी पूर्णपणें वेगळी ठेवावी लागते. जाणकार, सुशिक्षित ग्रोन्-अप्स् साठी आपण जसें लिहितो, तसें लहानग्यांसाठी लिहून चालत नाहीं, प्रतिभा आणि वैविध्य साधणारी व्यक्तीच हें योग्यप्रकारें करूं शकते.
–
- आणखी कांहीं उदाहरणें :
- मंगेश पाडगांवकर – नवकाव्य, उदासबोध, ग़ज़ल, एक नवीन पायंडा पाडणारी ‘बोलग़ज़ल’, वात्रटिका, विचारप्रवर्तक लेख, बायबलचे मराठी भाषांतर, असें त्यांच्या बहुआयामी व्यक्तिमत्वाचे पैलू आहेत.
‘आतां एकलाच मनीं मंत्र जपा मंत्र जपा ; लारीलप्पा लारीलप्पा लारीलप्पा लारीलप्पा‘ किंवा, ‘चालला चालला लमाणांचा तांडा’ या कविता पहा आणि खालील कांही ग़ज़लमधील शेर पहा –
थंड प्रेतासारखी वस्ती दिसे
उठत कां नाहींत इथली माणसें ?
किंवा
फासून रंग रात्री, दिवसा भकास सारे
खिडकीत विक्रयाच्या माणूस शोधतो मी ।
त्यांच्या ‘उदासबोधा’ची ही चुणूक पहा-
महायोगी :
शेटजींचें आठवावें रूप । शेटजींचें आठवावें तूप ।
शेटजींस जे जे अनुरूप । तें तें लिहावें ।।
विक्रयकला :
विकणें हाचि परम धर्म । विकणें हेंचि परम कर्म ।
विकणें हेंचि मानावें मर्म । संस्कृतीचें ।।
*वर दिलेली सर्व उदाहरणें सामाजिक आशयाच्या पद्यांची आहेत ; मात्र नवकवितांचा वाचक वेगळा आणि ग़ज़लचा audeience वेगळा ; दोन्ही काव्यप्रकारांचा बाज वेगळा, presentation-style वेगळी, भाषेचें स्वरूपही वेगळें. उदासबोधाचा घाट आणखी वेगळा.
त्यांच्या ‘वात्रटिके’चें एक उदाहरणण:
खर्जेखां –
एक होता गवई
तो नेहमी खर्जात गाई.
खर्जात गाता गाता
एक दिवस मृत्यू आला.
पुन्हां जन्म मिळाला
तेव्हां तो बेडूक झाला
तरी सवय जात नाहीं
खर्जात गातो अजूनही !
पाडगांवकरांच्या इतर प्रकारच्या काव्याचा वाचक आणि वात्रटिकांचा वाचक हा जरी एकच ( सेऽम, same ) असृला, तरीही इतर काव्य वाचतांनाचा त्याचा मूड् आणि वात्रटिका वाचतांनाचा त्याच मूड् यांच्यात फरक हा असणारच. तो फरक रचनेतही जाणवतो. हेंच तर परिणामकारक वैविध्य !
( जातां जातां : एक निरीक्षण : पाडगावकरांनी बेडकावर लिहिलें आहे , आणि रवीन्द्रनाथांनी बेडकावर लिहिलें आहे. बेडकाचें ओरडणें तेंच ( सेऽम), पण दोघा सहित्यकांना अभिप्रेत ऑडियन्स भिन्न. बेडकाच्या ओरडण्याचें वर्णन करतांना दोघांनी कसा वेगवेगळा अप्रोच घेतला आहे, पहा. ही प्रतिभा ! )
- पं. भीमसेन जोशी – किराणा घराण्याची पताका जगभर उंच फडकवत ठेवणार्‍या भीमसेन यांचे भक्तीपर अभंगही सुप्रसिद्ध आहेत. जितके त्यांच्या ख़याल (ख्याल) मध्ये आपण भान विसरतो, तेवढेच आपण त्यांच्या अभंगातही विसरतो. शास्त्रीय कंठसंगीत आणि भक्तीपर अभंग हे दोन्ही प्रकार अगदीच भिन्न. त्यांचा श्रोतावर्गही भिन्न. पण बहुआयामी प्रतिभेच्या भीमसेनांनी हे दोन्ही सहज साध्य केले, कष्टाविना.
*तसेच, डॉ, बालमुरलीकृष्णन् यांच्याबरोबरचें भीमसेनांचें सहगायनही एक आगळी उंची गाठतें. हीच तर प्रतिभा, हेच तर तिचें वैविध्य.
–
- आत्तापर्यंत उल्लेखलेल्या सर्व व्यक्तींच्या व्यतिरिक्त अजून कितीतरी व्यक्तींची या संदर्भात उदाहरणें देतां येतील. मात्र, एवढी उदाहरणें पुरें आहेत. दिलेल्या उदाहरणांवरून आपला मुद्दा सुस्पष्ट झालेला आहे.
* एक निष्कर्ष : वरील चर्चेवरून आणि उदाहरणांवरून, भाषेचे वैविध्य कशाप्रकारें इफेक्टिव्ह, परिणामकारक, असतें, हें आपल्याला वाङ्मयीन दृष्टिकोनातून स्पष्ट दिसतें.
– सुभाष स. नाईक
Subhash S. Naik
M – 9869002126 .
eMail : vistainfin@yahoo.co.in
– – –
LATTERATEUR DNYANESHWAR AND LINGUAL-VARIETY –Part – 9 – B
