नवरात्र

आजपासून सुरू झालेला नवरात्रोत्सव देवींच्या महापूजेचा असला तरी तो पृथ्वीतलावरच्या तमाम ‘स्त्री’ जातीच्या पूजेचा आहे..’स्त्री’च्या ‘प्रसव’क्षमतेची, ‘मातृत्वा’ची ही महापूजा आहे..आपण त्याची सांगड महालक्ष्मी, दुर्गा , काली आदी देवतांशी घातलीय इतकंच..!!

नवरात्रात ‘घट’ बसवतात हे आपण पाहातो, ऐकतो आणि बोलतो देखील. मुंबईसारख्या शहरात गुजरातकडच्या अनेक स्त्रीया नवरात्रात हातात ‘घट’ घेऊन फिरताना दिसतात. या हे घट मातीचे असतात व त्यात एक लहान दिवा तेवत असतो. हा मातीचा ‘घट’ म्हणजे स्त्रीचे ‘गर्भाशय’ आणि त्यात मंदपणे तेवत असलेला दिवा म्हणजे त्या ‘गर्भाशया’त फुंकला गेलेला ‘प्राण’..आपल्या संस्कृतीत दिवा हे प्रणाचं प्रतिक मानलं गेलं आहे..गुजरातेत (आता महाराष्ट्रातही) नवरात्रात मोठ्या भक्तीभावनेने खेळला जाणारा ‘गरबा’ या शब्दाचं ‘गर्भा’शी असलेलं साम्य आपल्याला हेच तर सांगतं..

नऊ दिवसांचा ‘नवरात्रोत्सव’ म्हणजे स्त्रीच्या नऊ महीन्यांच्या गर्भार अवस्थेचा सन्मान असून दहाव्या दिवशी साजरा होणारा दसरा नवजात बाळाचं गर्भाशयातून या जगात होणार ‘सिमोल्लंघनाचं प्रतिक आहे..

‘माती’ आणि ‘माता’ या दोघांमध्ये विलक्षण साम्य आहे. दसऱ्याच्या दिवशी शेतात तयार झालेलं पिक कापण्याची प्रथा आमच्या कोकणात आहे. मातीच्या गर्भातून उगवलेलं पिक हे मातीचं अपत्याच जणू..स्त्री आणि जमीन यांच्यातलं हे साम्य मनाला मोहवणारं आहे..नऊ महीन्यांचं गर्भारपण संपून बाळाचा होणारा जन्म मातीतून तरारून येणाऱ्या पिकापेक्षा वेगळा नाही..

दसऱ्याच्या दिवशी घराला, वाहनाला तोरण लावायची प्रथा आहे..आमच्या सिंधुदुर्ग जिल्ह्यात या तोरणात आंब्याचा टाळ, गोंड्याची फुलं असं काही असलं तरी शेतात नुकत्याच तयार झालेल्या भाताची लोंबी मात्र आवर्जून लावली जाते..कोवळ्या भाताची लोंबी म्हणजे घरात नुकताच जन्म घेतलेल्या नवीन जीवाचं प्रतिक आहे..

नवरात्रात नऊ माळांमधल्या आठव्या माळेला म्हणजे ‘अष्टमी’ला खूप महत्व आहे..असं का याचा विचार करताना लाहनपणी माझी आई आणि इतर काही जुन्या बायका ‘आठव्या महीन्यात बाळंतपण म्हणजे कठीण’ असं म्हणायच्या ते आठवलं.. म्हणजे आठव्या महिन्यात जन्मलेल्या बाळाची जगण्याची शक्यता थोडी कमी असते..वैद्यकीय क्षेत्रात असं खरंच असतं की नाही ते माहीत नाही पण त्या बायकांचा अनुभव अगदीच खोटा नसावा हे खरं..सहाव्या-सातव्या महिन्यात जन्म घेतलेल्या Premature Babyची जगण्याची शक्यता आठव्या महिन्यात जन्म घेतलेल्या बाळा पेक्षा जास्त असते असा त्यांच्या म्हणण्याचा अर्थ असायचा..आठव्या महिन्यात जन्म घेतलेल्या बाळाने जीव धरावा या साठी अष्टमीपूजनाला महत्व दिलेले असावे बहुतेक..

असा हा नवरात्रोत्सव मातृत्वाचा उत्सव आहे. सृजनाची महापूजा आहे..आपल्याला या जगात आणणाऱ्या ‘आई’चा सन्मान आहे..आणि म्हणून देव्हाऱ्यातून सार्वजनिक मंडळांच्या पेंडाॅल मध्ये येऊन बसलेल्या गणपतीचा त्या त्या विभागाचा ‘राजा’, ‘महाराज’, ‘सम्राट’ झाला असला तरी त्याच मांडवात बसलेल्या देवीची ‘राणी’, ‘महाराणी’, सम्राज्ञी झालेली नाही. ती ‘माता’च आहे आणि ‘माता’च राहाणार..!!

— गणेश साळुंखे
९३२१८११०९१