प्राचीन वजनं

या शेकेलचा वापर वेगवेगळ्या प्रदेशात वेगवेगळ्या काळात सुरू झाला होता. आतापर्यंत सापडलेली सर्वांत जुनी शेकेल इजिप्त आणि मेसोपोटेमिआत इ.स.पूर्व ३१०० ते इ.स.पूर्व ३०००च्या दरम्यान तयार झाली होती. ग्रीसमध्ये या वजनांचा वापर इ.स.पूर्व २३०० ते इ.स.पूर्व २१००च्या दरम्यान सुरू झाला. मध्य युरोपातल्या शेकेलच्या वापराला इ.स.पूर्व १३५०चा काळ उजाडावा लागला. अटलांटिक महासागराला लागून असलेल्या युरोपीय देशांत शेकेलचा प्रसार इ.स.पूर्व १०००च्या आसपास झाला. टप्प्याटप्प्यानं झालेला हा प्रसार व्पापाऱ्यांद्वारेच तर झालेला नाही? एका वजनावरून दुसऱ्या वजनाची निर्मिती, त्यावरून तिसऱ्या वजनाची निर्मिती, अशाप्रकारे इजिप्त-मेसोपोटेमिआतून ही वजनं युरोपातल्या उत्तरेकडच्या देशांत तर पोचली नसावीत? एका वजनावरून दुसरं वजन निर्माण करताना, प्रत्येक वजनाच्या एका आवृत्तीतील त्रुटी त्याच्या पुढील आवृत्तीत संक्रमित होत असते. ही त्रुटी वेगवेगळ्या कारणांनी निर्माण होऊ शकते. उदाहरणार्थ, वजनाच्या निर्मितीच्या पद्धतीतील अचूकतेची मर्यादा, मापन करण्यासाठी वापरलेल्या साधनाच्या अचूकतेची मर्यादा, मानवी इंद्रियांची मापन करण्याची मर्यादा, कालानुरूप झालली झीज, इत्यादी. यातल्या एखाद्या त्रुटीमुळे वजन वाढूही शकतं किंवा कमीही होऊ शकतं. त्यामुळे वजनांच्या अशा निर्मितीत जास्तीत जास्त किती त्रुटी निर्माण होऊ शकते, याची माहिती असणं गरजेचं होतं. निकोला इॲलोंगो आणि त्यांच्या सहकाऱ्यांनी आपलं पुढचं संशोधन याचं दिशेनं केलं.

या प्रयोगात वापरला जाणारा तराजू आणि वजनं ही, त्या काळच्या तराजू आणि वजनांसारखी असणं गरजेचं होतं. त्या काळी प्राण्यांच्या हाडांपासून वा शिंगांपासून तयार केलेले तराजू वापरले जायचे. यासाठी प्राण्यांच्या हाडांपासून किंवा शिंगांपासून पट्ट्या बनवल्या जायच्या आणि त्यांच्या दोन्ही टोकाला अळशी किंवा इतर वनस्पतींपासून तयार केलेल्या दोऱ्या बांधल्या जायच्या. या दोऱ्यांच्या दुसऱ्या टोकाला पारडी म्हणून चामड्याचे तुकडे किंवा पिशव्या बांधल्या जायच्या. निकोला इॲलोंगो अशाच प्रकारचा तराजू तयार केला आणि आपल्या प्रयोगासाठी वापरला. या तराजूनं मोजलेल्या वजनांतील चूक ही जास्तीतजास्त साडेतीन टक्के इतकी होती. तराजूच्या निर्मितीनंतर या संशोधकांनी सारख्याच वजनाची शंभर दगडी वजनं तयार केली. ही तयार करण्यासाठी त्यांनी विशिष्ट पद्धत वापरली. प्रथम त्यांनी दगड घासून सुमारे दीडशे ग्रॅमचं एक वजन तयार केलं. त्यानंतर पुनः दुसरा दगड घासून याच तराजूच्या साहाय्यानं अगदी पहिल्या वजनाइतक्या वजनाचं दुसरं दगडी वजन तयार केलं. या दोन वजनांतून, कोणताही निकष न लावता (यादृच्छिक पद्धतीनं) एक वजन घेतलं आणि त्याच्या वजनाइतकं तिसरं वजन तयार केलं. त्यानंतर या तीन वजनांतून अशाच प्रकारे एक वजन घेऊन चवथं वजन तयार केलं. अशा रीतीने ही शंभर वजनं निर्माण केल्यानंतर, आजच्या वजन करण्याच्या यंत्रानं या सर्व वजनांची प्रत्यक्ष वजनं घेतली. यातील बहुतेक वजनांतला फरक हासुद्धा, मूळ शेकेलप्रमाणेच, सरासरी वजनापेक्षा फारतर पाच टक्के असल्याचं दिसून आलं!

शेकेलचा प्रसार व्यापारादरम्यानच एका शेकेलकडून दुसऱ्या शेकेलच्या निर्मितीद्वारे झाला असल्याचं या संशोधनावरून दिसून येतं. जर वजनांच्या प्रमाणीकरणात एखाद्या केंद्रीय संस्थेचा सहभाग असता, तर संदर्भासाठी एखादं विशिष्ट वजन वापरून ही वजनं तयार केली गेली असती. अशा वजनांतील फरक हा सरासरीपेक्षा पाच टक्क्यांहूनही खूपच कमी असायला हवा होता. कोणत्याही केंद्रीय संस्थेच्या सहभागाशिवाय निर्माण झालेल्या या प्रमाणित वजनांचा प्रसार धिम्या गतीनं होणं, हे स्वाभाविकच होतं. त्यामुळेच इजिप्त आणि मेसोपोटेमिआत प्रथम निर्मिलेली ही वजनं युरोपातल्या दुसऱ्या टोकाला पोचण्यास सुमारे दोन हजार वर्षांचा दीर्घ कालावधी लागला!

टीपः याच संशोधनात सिंधू संस्कृतीतील इ.स.पूर्व २८०० ते इ.स.पूर्व २६०० या काळातल्या, हराप्पा, चान्हूदारो आणि मोहेंजोदारो इथल्या वजनांचाही अभ्यास केला गेला आहे. इथली वजनं ही दहा ग्रॅमच्या आसपास एकवटली नसून, ती साडेतेरा ग्रॅमच्या आसपास एकवटली असल्याचं दिसून आलं. त्यामुळे इथलं प्रमाणीकरण हे स्वतंत्रपणे झालं असल्याचं दिसून येतं.