संधिप्रकाशातील सावल्या – २ : येऱ्हवी जग हे कर्माधिन…

” – मी सांगितलेलं ऐकलं नाहीत तर हात छाटून टाकीन .”

राजानं सभोवार पहात गर्जना केली आणि दरबारातील सगळे भीतीनं थरथर कापू लागले .

” घाबरायला काय झालं ? मी काय , मुंडकं मारून टाकीन , असं नाही म्हणालो अजून . मला घाबरता कशाला ? मी काय राक्षस आहे की हैवान ? मी प्रेमानं सांगतोय , काय , समजतंय ना ? चेहरा कसा हसरा पाहिजे . चला माझ्यासमोर हसतमुखाने उभे रहा .”
राजानं दरडावलं .

दरबारातील सगळे अभ्यागत चेहऱ्यावर हसू आणू लागले .

आता तर ते भयंकर केविलवाणे दिसत होते . भीतीनं शरीर लटलटा कापत होतं . घाम आल्यामुळं कपडे भिजले होते . उसनं अवसान संपून आता त्याची जागा , भविष्यातल्या चिंतेनं घेतली होती आणि प्रत्येकजण डोळ्याच्या कोपऱ्यातून सुटकेचा मार्ग शोधत होता . पण सर्वत्र कडेकोट बंदोबस्त होता . क्रूर शिपाई जागोजाग उभे होते .

” ही तर हुकूमशाही झाली .”
– अभ्यागतांच्या घोळक्यातील एका कोपऱ्यातून क्षीण आवाज आला .

” कोण बोललं हे ? त्याला पुढं आणा आणि त्याच्या उजव्या हाताची सगळी बोटं छाटून टाका .”

पुढच्या क्षणी आसमंत भेदून जाईल अशी किंकाळी ऐकू आली आणि पांढऱ्याशुभ्र रुजाम्यावर रक्ताची चिळकांडी उडाली . पाच बेवारस बोटं तडफडत खाली पडली .
तो क्षीण आवाज बेशुद्ध होऊन खाली पडला .

क्षण दोन क्षण तसेच गेले आणि अभ्यागतांच्या घोळक्यातील मागच्या भागात उभ्या असणाऱ्या एकाने टाळ्या वाजवायला सुरुवात केली . त्याला शिपायांनी पकडले आणि राजासमोर आणले .
” टाळ्या का वाजवतोयस ? ” राजाने विचारलं .
” तुमच्या शिपायाचं आणि पर्यायानं , तुमचं कौतुक करायला .”
अजूनही तो टाळ्या वाजवत होता .
राजा त्याच्याकडे बघत राहिला .
” तुला भीती नाही वाटली ? आणि आमचं कौतुक करणारा तू कोण ? ”
” भीती ? आणि तुमची ? मुळीच नाही वाटली भीती . तुम्ही आमचे पोशिंदे . या पृथ्वीवर सूर्यानंतर चमकणारे , प्रेरणादायक , गुणग्राहक आणि ज्यांचं साम्राज्य , पृथ्वीच्या अस्तापर्यंत टिकून राहणार आहे, असे महान राजे आपण आहात . आणि कौतुक कशाकरता वाटलं की ज्या राजाचा शिपाई बोटं छाटताना इतक्या कलात्मक रीतीनं छाटतो , पांढऱ्याशुभ्र रुजाम्यावर तुटलेल्या बोटांची आणि सांडलेल्या रक्ताची अप्रतिम , अजरामर , विलक्षण देखणी कलाकृती तयार होते . तो राजा यासगळ्यात किती आणि कसा निपुण असेल , या विचारानं कौतुक वाटलं . क्षमस्व राजन , मी खूपच बोललो .”
” काही हरकत नाही . आणि तसंही योग्य तेच बोललात . त्यामुळं आम्ही आपला सन्मान करू इच्छितो . कोण आहे रे तिकडे ? एका तबकातून लेखणी घेऊन या आणि सहस्त्र सुवर्णमुद्रा पण घेऊन या .”
पुढच्याक्षणी राजाच्या शुभहस्ते त्या अभ्यागताचा सत्कारसोहळा संपन्न झाला .
” यापुढं नुसतं बोलू नका , लिहीत राहा , तुमचा यथोचित गौरव होत राहील . प्रधानजी सर्व अभ्यागताना सन्मानाने परत पाठवा आणि बोटं तुटलेल्या त्या अभ्यागताला , राज्याच्या सीमेबाहेर फेकून द्या .”

अश्वत्थानं गोष्ट संपवली आणि सावलीत बसलेल्या त्या तरुणाकडे पाहिलं .
त्याच्या डोळ्यातून पाणी वहात होतं .

नेहमीप्रमाणं संधिप्रकाशातील सावल्या घनदाट होऊ लागल्या होत्या . सगळी झाडं , क्षितिजाकडे नजर रोखून सूर्य अस्ताला जाण्याची वाट पहात होती .

” या संधिप्रकाशाला थांबवता आलं असतं तर बरं झालं असतं .”
खूप वेळानं तो तरुण बोलला .
” कशासाठी ? ”
” राजाची गोष्ट पूर्ण ऐकायला मिळाली असती .”
” ती पूर्ण होणारी गोष्ट नाही . ती वर्षानुवर्षं , पिढ्यांपिढया चालू राहणारी चिरंतन गोष्ट आहे . डोळे उघडे ठेवून पाहिलंस तर तुला ती गोष्ट किती धारावाही आहे हे जाणवत राहील . त्यासाठी संधिप्रकाश थांबवण्याची गरज नाही . संधिप्रकाश गेल्यानंतरसुद्धा उभी असणारी झाडं , तुला मदत करू शकतात .”
” हे थोडं अवघड आहे समजायला .”
” हो , मान्य . पण विचारांती पटेल मी काय बोलतो आहे ते. पण गोष्ट ऐकताना तुझ्या डोळ्यात पाणी का आलं ? ते नाही समजलं. ”
” मला वाटलं ती गोष्ट माझ्या रक्ताशी जुळते आहे . माझ्याकडे लेखणी आहे , कागद आहेत , वेळ आहे आणि थोडीफार प्रतिभाशक्ती सुद्धा आहे . पण काही लिहायला लागलो की शब्दच संपून जातात . शब्द सापडले तर ते अर्थहीन होतात . अर्थासह शब्द सापडले तर अनुभव थिटे पडतात . आणि मग नैराश्य येतं . म्हणून डोळ्यात पाणी आलं . ”

वरून दोनचार पानं , काही फुलं त्याच्यावर ओघळली .
त्याला वाटलं , कुणीतरी सांत्वन करतंय आपलं .

” तुम्हा तरुणांचं काय चुकतं महित्येय ? ”
अश्वत्थ सळसळला .
” तुम्हा सर्वांना, तीनशे पासष्ट पानांचं , तीन खंडात पसरलेल्या बारा प्रकरणांचं पुस्तक माहीत नाही . त्यामुळं तुमचे अनुभव थिटे पडतात . मग काहीतरी लिहायचं म्हणून लेखन करता .”
” हे कसलं पुस्तक ? माझ्या पाहण्यात नाही आलं अजून . ”
” पुन्हा चुकतोयस . तू नित्य पाहतोयस , पण मी म्हणतो ते हेच पुस्तक , हे तुला माहीत नाही . तीन खंडांच्या पुस्तकातील तीन खंड म्हणजे तीन ऋतू , बारा प्रकरणे म्हणजे बारा महिने आणि तीनशे पासष्ट पाने म्हणजे वर्षाचे सगळे दिवस . या सगळ्या पुस्तकातला निसर्ग कधी वाचलास तू ? कधी अनुभवलास तू ? डोळे उघडे ठेवून त्याचे विभ्रम , त्याचं सौंदर्य , त्यातलं नावीन्य , त्यातली अपूर्वाई , त्यातले रंग गंध …आणि त्यात मिळून मिसळून गेलेला माणूस , त्याची वर्तनप्रेरणा, त्याचं विश्व , हे अनुभवलंस तू ? तर त्याचं उत्तर नाही असंच आहे . बरोबर ना . मग तुझ्या लेखनात अनुभवाधिष्ठित ताजेपणा , सकसता कुठून येणार ? आणि तुझं नैराश्य जाणार तरी कसं ? ”
” खरं आहे तुझं बोलणं . मी त्यात कमी पडतो हेही खरं आहे . पण जे लिहितो किंवा लिहिण्याचा संकल्प करतो ते समाजाला रुचत नाही . त्याची दखल कुणी घेत नाही . मानधन , मानसन्मान नकोच मला . उलट हेटाळणीच जास्त वाट्याला येते . मग माझ्याच प्रतिभाशक्तीवरचा माझा विश्वास उडतो . आपली लेखनाची , तत्वज्ञानाची , संस्कृतीची विशाल परंपरा पेलवत नाही . मग भीती वाटते . भीती वाटते सर्व संपून जाण्याची . भीती वाटते अस्तित्व नष्ट होण्याची . फार फार भीती वाटते …”

तो आतून पूर्ण कोरडा झाला .

त्याला काय म्हणायचं आहे हे अश्वत्थाला कळलं . आत्ता याला सावरलं नाही तर हा उद्ध्वस्त होईल याची त्याला जाणीव झाली . पुन्हा पानं सळसळली . एक शीतल झुळूक तरुणाच्या सर्वांगावरून फिरली . त्याला बरं वाटलं .

” हे बघ , तुला मी मघाशी गोष्ट सांगितली , ती तुझ्याशी नातं सांगणारी असं तुला वाटलं . पण मला नाही पटलं . गोष्ट सांगण्याचा हेतू वेगळा होता माझा . फार प्राचीन काळापासून आजपर्यंत समाजात असेच लेखक जिवंत राहिले आहेत , जे बलदंडाना शरण जातात . त्यांना हवं तसंच लिहितात . त्यातून मिळणाऱ्या मानसन्मानाच्या तुकड्यावर समाधानी राहतात . त्याचा उपयोग करून समाजात पत कमावतात . स्वतःचं घर भरतात . स्वतःची आवडनिवड बाजूला ठेवून शब्दांशी , प्रतिभाशक्तीशी व्यभिचार करतात . लांगूलचालन करतात . आपल्या लेखननिष्ठा विकतात , केवळ चार पैशांच्या बदल्यात . आणि मिळवतात आंतरराष्ट्रीय मानसन्मान .मिरवतात परदेशातील कौतुक सोहळे . आपल्या देशाच्या संस्कृतीचे , तत्वज्ञानाचे , प्राचीन परंपरांचे , गरीबीतील स्वाभिमानाचे , औदार्याचे आणि मानचिन्हांचे धिंडवडे काढतात , आपल्या लेखणीच्या जोरावर . उथळपणे लिहून लक्तरे टांगतात परदेशातील प्रसिद्धीमाध्यमातून. आणि इथे आपल्या देशात त्याची अवास्तव भाषांतरे मिरवतात पांढऱ्यावर काळे करून .”

अश्वत्थाची सळसळ खूप वाढली होती . कदाचित त्याचं वादळात रूपांतर झालं असतं , इतका संताप त्याच्या सर्व शाखात भरून राहिला होता .

” याला उपाय …? ”
न राहवून तरुणाने विचारले .

” तुमच्या लेखणीला आत्मबळ द्या . त्या लेखणीशी प्रामाणिक राहा . जे घडतंय तेवढंच न मांडता त्याचा अभ्यास करून त्याच्या मुळाशी जाण्याचा प्रयत्न करा . नैतिकतेला उराशी जपा . उसनं अवसान आणून दुसऱ्याच्या अनुभवांना आपलं म्हणण्याऐवजी , अनुभवांना थेट भिडण्याचा प्रयत्न करा . समोर कोण आहे याचा विचार न करता त्याच्या डोळ्यात डोळे घालून , त्याला भिडा . कुठल्याही प्रकारच्या मानसन्मानाऐवजी आत्म्यानं दिलेला प्रतिसाद , हाच सत्कार समजा. आणि लिहीत राहा . अखंड लिहीत राहा . मनाच्या निर्भेळ आनंदासाठी लिहीत राहणं गरजेचं आहे . कुणीही बोटं छाटली तरी सत्याची साद महत्वाची असते आणि ती चिरंतन असते हे लक्षात ठेवा. ”

अश्वत्थ बोलायचा थांबला .
त्यानं खाली पाहिलं .
तो तरुण नमस्कार करण्यासाठी हात जोडून उभा होता .

आणि इतकावेळ लक्षात न आलेली गोष्ट , आत्ता त्याच्या ध्यानात आली .

केव्हा कुणास ठाऊक , पण त्या तरुणाच्या उजव्या हाताची बोटं कुणीतरी कापली होती आणि भळभळणाऱ्या रक्तानं त्याचा उजवा हात माखला होता . पण तरीही प्रचंड आत्मविश्वासानं तो उभा होता . अश्वत्थाकडे आदरानं पहात होता .

– डॉ. श्रीकृष्ण जोशी, रत्नागिरी
९४२३८७५८०६
———-
संधिप्रकाशातील सावल्या , ही कथामाला आहे . आपल्याला आवडल्यास नावासह सर्वांना जरूर पाठवा .
सध्याच्या परिस्थितीत सकारात्मतेची गरज आहे , आपण ती पूर्ण करू या .
आणि हो आपल्या अभिप्रायाची वाट पहात आहे .

आजची कथा , कविकुलगुरु कालिदास यांच्या स्मृतीला समर्पित आहे .