नेटफ्लिक्सच्या साम्राज्यात !

नेटफ्लिक्स या ओटीटी प्लॅटफॉर्मला 29 ऑगस्ट रोजी नुकतीच 22 वर्षे पूर्ण झाली आहेत.ऑनलाईन व्हिडीओ स्ट्रीमींगच्या माध्यमातून नेटफ्लिक्सने अल्पावधीतच डिजिटल क्रांतीच्या युगात आपलं वेगळं स्थान निर्माण केलं आहे.वेबसीरिजला हक्काचं व्यासपीठ मिळवून देऊन फक्त भारतातच नाही तर संपूर्ण विश्वात अमर्याद मनोरंजनाचा साठा नेटफ्लिक्सने उपलब्ध करून दिला आहे.

नेटफ्लिक्सची स्थापना 29 ऑगस्ट 1997 रोजी मार्क रँडॉल्फ आणि रीड हेस्टिंग्ज यांनी कॅलिफोर्नियामधील स्कॉट्स व्हॅली येथे केली होती. रँडॉल्फने प्युअर अॅट्रिया या हेस्टिंग्ज कंपनीचे विपणन संचालक म्हणून काम केले.रँडॉल्फ मायक्रो वेअरहाऊस या कॉम्प्युटर मेल ऑर्डर कंपनीचे सह-संस्थापक होते. बोर्लँड इंटरनँशनल मध्ये नंतर ते उपसंचालक पदावर नियुक्त झाले.संगणक वैज्ञानिक आणि गणितज्ञ हेस्टिंग्ज यांनी 1997 मध्ये प्युअर अट्रिया रेशनल सॉफ्टवेअर कॉर्पोरेशनला 700 दशलक्ष डॉलर्समध्ये विकले जे सिलिकॉन व्हॅलीच्या इतिहासातील सर्वात मोठे अधिग्रहण होते.त्यानंतर ते इंटरनॅशनलचे मार्केटिंगचे उपाध्यक्ष म्हणून काम पाहत होते.

हेस्टिंग्जने नेटफ्लिक्ससाठी स्टार्टअप कॅशमध्ये 2.5 दशलक्ष डॉलर्सची गुंतवणूक केली.रँडॉल्फने नव्याने काम करणार्‍या ई-कॉमर्स कंपनी अॅमेझॉनची प्रशंसा केली आणि तत्सम मॉडेलचा वापर करुन इंटरनेटवर विक्रीसाठी मोठ्या प्रमाणात पोर्टेबल वस्तूचा शोध घेण्यास सुरुवात केली.त्यांना वीएचएस टेप साठा करणे आणि त्याची वाहतूक करणे खूपच महागडे वाटत होते. जेव्हा त्यांनी 31 मार्च 1997 मध्ये पहिल्यांदा अमेरिकेत सुरु झालेल्या डीव्हीडीबद्दल ऐकले तेव्हा त्यांनी सांताक्रूझमधील हेस्टिंग्जच्या घराकडे कॉम्पॅक्ट डिस्क पाठवून मेलद्वारे डीव्हीडी विक्री व भाड्याने देण्याविषयी विचारपूस केली.जेव्हा डिस्क अखंडपणे पोहोचली तेव्हा त्यांनी 16 अब्ज डॉलर्सच्या होम व्हिडिओ विक्री करण्यासंबंधीचा आणि भाडे उद्योगाचा निर्णय घेतला.अपोलो 13 ची प्रत परत करण्यास उशीर झाल्यामुळे ब्लॉकबस्टर स्टोअरमध्ये चाळीस डॉलर दंड आकारल्यानंतर नेटफ्लिक्स सुरू करण्याचा निर्णय घेतला गेला.परंतु ही एक अप्रिय कथा होती जी त्याने आणि रँडॉल्फने कंपनीचे व्यवसाय मॉडेल आणि प्रेरणा स्पष्ट करण्यासाठी डिझाइन केली होती.

नेटफ्लिक्स 14 एप्रिल 1998 रोजी जगातील पहिले ऑनलाईन डीव्हीडी रेंटल स्टोअर म्हणून सुरू करण्यात आले होते.केवळ 30 कर्मचारी आणि 925 शिर्षके त्यावेळी उपलब्ध होती.जी त्यावेळी डीव्हीडीची संपूर्ण यादी होती.नेटफ्लिक्सने सप्टेंबर 1999 मध्ये मासिक सदस्यता संकल्पना सादर केली आणि त्यानंतर वर्ष 2000 च्या सुरुवातीला एकच तात्पुरते भाडे मॉडेल काढले.तेव्हापासून नेटफ्लिक्सने फ्लॅट फीच्या व्यवसाय मॉडेलवर आपली प्रतिष्ठा वाढविली आहे.देय तारखा, उशीरा फी, शिपिंग आणि हाताळणी फी किंवा प्रति-शिर्षक भाड्याने फीशिवाय अमर्यादित भाडे इ गोष्टींबाबतची.

2000 मध्ये जेव्हा नेटफ्लिक्सचे जवळजवळ 3,00,000 ग्राहक होते आणि त्यांच्या डीव्हीडीच्या वितरणासाठी अमेरिकन टपाल सेवेवर ते अवलंबून होते. तेव्हा त्यांचे पैसे कमी झाले आणि त्यांना ब्लॉकबस्टरने पन्नास दशलक्ष डॉलर्समध्ये विकत घेण्याची ऑफर दिली. ब्लॉकबस्टर डॉट कॉम म्हणून नाव बदलले जाणारे नेटफ्लिक्स ऑनलाईन व्यवसाय हाताळेल, तर ब्लॉकबस्टर डीव्हीडीची काळजी घेईल आणि अमेरिकन पोस्टल सर्व्हिसवर कमी अवलंबून राहतील असा त्यांचा प्रस्ताव होता.परंतु काही कारणास्तव ही ऑफर नाकारली गेली.11 सप्टेंबर रोजी डॉट कॉम बबल फुटल्याने झालेल्या हल्ल्यानंतर कंपनीवर वाईट परिणाम झाला.अशा आणीबाणीच्या परिस्थितीतही 2002 च्या काळात आपल्या नियोजन कौशल्याने नेटफ्लिक्सने आपल्या सदस्यता व्यवसायात मोठी वाढ झाली.

काही काळासाठी कंपनीने ऑनलाइन चित्रपट ऑफर करण्याचा विचार केला होता.परंतु 2000 च्या दशकाच्या मध्यातच ग्राहकांना नेटवरून चित्रपट डाउनलोड करण्यास परवानगी देण्यासाठी डेटा गती आणि बँडविड्थच्या किंमतींमध्ये पुरेशी सुधारणा झाली होती. मूळ कल्पना ही एक “नेटफ्लिक्स बॉक्स’ होती जी रात्रीतून चित्रपट डाउनलोड करू शकेल आणि दुसर्‍या दिवशी युजर्स ते पाहू शकतील.2005 पर्यंत त्यांनी चित्रपटाचे हक्क संपादन केले आणि बॉक्स आणि सेवा डिझाइन केली.त्यासह ती सार्वजनिक होण्यास सज्ज झाली.परंतु युट्युब शोधल्यानंतर आणि हाय-डेफिनिशन सामग्रीच्या कमतरतेनंतरही प्रवाहित सेवा किती लोकप्रिय आहेत याची साक्ष घेतल्यानंतर हार्डवेअर डिव्हाइस वापरण्याची संकल्पना खराब केली गेली आणि त्याऐवजी 2007 मध्ये पूर्ण झालेला एक प्रकल्प स्ट्रीमींग संकल्पनेने बदलला.

नेटफ्लिक्सने आपल्या ग्राहकांच्या रेटिंग्ज आणि पुनरावलोकनावर आधारित एक विस्तृत वैयक्तिकृत व्हिडिओ शिफारस प्रणाली विकसित केली आणि त्याची देखरेख केली.1 ऑक्टोबर 2006 रोजी नेटफ्लिक्सने व्हिडिओ-शिफारस अल्गोरिदमच्या पहिल्या डेव्हलपरला 10,00,000 डॉलर्सचे बक्षीस ऑफर केले जे सध्याच्या अल्गोरिदम सिनेमामॅचला दहा टक्क्यांपेक्षा जास्त रेटिंग्ज देऊ शकेल.फेब्रुवारी मध्ये कंपनीने आपल्या अब्जावधी डीव्हीडी दिल्या आणि इंटरनेटद्वारे मागणीनुसार व्हिडिओ सादर करून डीव्हीडीचा मूळ व्यवसाय मॉडेलपासून दूर जाऊ लागला.डीव्हीडीची विक्री 2006 ते 2011 पर्यंत कमी झाल्याने नेटफ्लिक्सचा व्यवसाय वाढला.

जून मध्ये नेटफ्लिक्सने 200 पासून 12,000 पर्यंत चित्रपट आणि कार्यक्रम संग्रही ठेवले होते.नेटफ्लिक्स बद्दल एक महत्त्वाची गोष्ट म्हणजे त्यात सिनेमॅच नावाची एक शिफारस प्रणाली होती.ज्यामुळे स्विचिंग कॉस्ट तयार करुन केवळ दर्शकांना सेवेमध्येच जोडलेले राहू दिले.पण ज्या चित्रपटांना अधोरेखित केले गेले ते देखील असे चित्रपट बाहेर आणले जेणेकरुन ग्राहक त्यांच्या शिफारशींवरून देखील ते चित्रपट पाहू शकतील.हा असा एक गुणधर्म होता ज्यामुळे केवळ नेटफ्लिक्सलाच फायदा झाला नाही तर त्याचा फायदा त्याच्या प्रेक्षकांनाही झाला आणि इतरांच्या तुलनेत जे स्टुडिओही कमी होते त्यांनाही झाला.एप्रिल 2011 मध्ये अमेरिकेत नेटफ्लिक्सचे दोन दशलक्ष आणि जगभरात दोन दशलक्षाहूनही अधिक ग्राहक होते.जुलै 2011 मध्ये नेटफ्लिक्सने आपल्या किंमती भाड्यात बदलल्या आणि ग्राहकांना त्याच्या मेल भाड्याने देण्यात येणारे सुविधा शुल्क आणि स्ट्रीमिंग सेवेसाठी स्वतंत्रपणे शुल्क आकारले.याचा अर्थ असा आहे की ज्या ग्राहकांना दोन्ही सेवा प्राप्त करणे सुरू ठेवायचे होते त्यांच्यासाठी किंमती वाढल्या.

नेटफ्लिक्सच्या व्हिडीओ ऑन डिमांड स्ट्रीमिंग सेवेला यापूर्वी ‘वॉच नाऊ’ म्हणून संबोधण्यात येत होते. यामुळे ग्राहकांना नेटफ्लिक्स वेबसाइटमार्फत वैयक्तिक संगणकांवर किंवा नेटफ्लिक्स सॉफ्टवेअरद्वारे स्मार्टफोन व टॅब्लेट ,डिजिटल मीडिया प्लेयर ,व्हिडिओ यासह अनेक समर्थित प्लॅटफॉर्मवर प्रवाहित करण्याची परवानगी मिळत असे.’नेटफ्लिक्स ओरिजिनल’ अशी सामग्री आहे जी नेटफ्लिक्सद्वारे त्यांच्या सेवांवर केवळ उत्पादन,सह-निर्मित किंवा वितरित केली जाते.जेव्हा एखाद्या प्रोजेक्टवर साइन इन करतात तेव्हा पैसे थेट उपलब्ध करुन देतात आणि त्वरित बर्‍याच मालिकेच्या दोन सीझनची ऑर्डर देतात तेव्हा नेटफ्लिक्स इतर टीव्ही नेटवर्कपेक्षा,त्यांच्या मूळ शोपेक्षा भिन्न प्रकारे निधी देते.

मार्च 2011 मध्ये नेटफ्लिक्सने आपल्या लायब्ररीसाठी मूळ सामग्री मिळविणे सुरू केले.फेब्रुवारी 2013 मध्ये ‘हाऊस ऑफ कार्ड्स’ या राजकीय नाट्यमय मालिकेपासून सुरुवात झाली.या मालिकेची निर्मिती प्रसिद्ध चित्रपट दिग्दर्शक डेव्हिड फिंचर यांनी केली होती आणि केविन स्पेसी यांनी त्यात अभिनय केला होता.2011 च्या उत्तरार्धात नेटफ्लिक्सने ‘लिलीहॅमरचे’ प्रत्येकी आठ एपिसोड असलेले दोन सीझन आणि एक्स फॉक्स सिटकॉम अरेस्ट डेव्हलपमेंटचा चौथा सीझन रिलीज केला.तसेच नेटफ्लिक्सने 2013 च्या सुरूवातीस हॉरर टिव्ही सीरिज ‘हेमलक ग्रोव्ह’ रिलीज केली.त्यानंतर त्यांनी मार्वल सीरिजमधील व अनेक अॅनिमेशन चित्रपटाचे हक्क मिळवले.पुढे त्यांनी ‘स्ट्रेंजर थिंग्ज’ आणि ‘डार्क’ सारख्या टिव्ही सीरिज रिलीज केल्या ज्याचा त्यांना खूप फायदा झाला.

नेटफ्लिक्स आणि अॅमेझॉन प्राइम इन्स्टंट व्हिडिओ प्रमाणे हूलू प्लसने विशेष आणि मूळ सामग्रीसाठी स्वत: करार केले आहेत.ज्यात नेटफ्लिक्सला फक्त नवीन ग्राहकांना आकर्षित करणेच नव्हे तर आपल्या युजर्सना आनंदी ठेवणेही आवश्यक आहे.नेटफ्लिक्स मोठ्या प्रमाणात पॉर्नोग्राफी देण्यास टाळतो.परंतु शुगरइंस्टंट आणि वॉंटेडलिस्ट सारख्या अनेक अ‍ॅडल्ट व्हिडिओ सदस्यता सेवा नेटफ्लिक्सने प्रेरित केल्या आहेत.ऑस्ट्रेलियामध्ये नेटफ्लिक्स अनेक स्थानिक स्ट्रीमींग कंपन्यांशी स्पर्धा करते.विशेषत: स्थानिक पातळीवर चालणार्‍या स्टॅन आणि क्विकफ्लिक्स सेवा ! नॉर्डिक देशांमध्ये नेटफ्लिक्सने व्हायप्ले ,एचबीओ नॉर्डिक आणि सी मोरे सोबत स्पर्धा केली आहे.

18 जुलै, 2013 रोजी, नेटफ्लिक्सने 65 व्या प्राईमटाइम एम्मी पुरस्कारांमध्ये मूळ ऑनलाइन केवळ वेब टेलिव्हिजन प्रोग्रामसाठी प्रथम प्राईमटाइम एम्मी पुरस्कार नामांकन मिळविले.10 जुलै 2014 रोजी नेटफ्लिक्सला एम्मी अवॉर्ड्स मध्ये 31 नामांकने मिळाली.

नेटफ्लिक्सच्या मूळ चित्रपटाच्या वितरण मॉडेलमुळे परंपरागत फिल्म इंडस्ट्रीशी संघर्ष निर्माण झाला आहे. नेटफ्लिक्सने (प्रामुख्याने पुरस्कार पात्रतेची खात्री करण्यासाठी) वितरित केलेले चित्रपट प्रदर्शित करण्यास काही सिनेमांनी नकार दिला आहे.कारण ती तीन महिन्यांच्या रिलीज विंडोला मानदंड देत नाही आणि एकाच वेळी त्याच्या स्ट्रीमींग प्लॅटफॉर्मवर प्रदर्शित करते.उदा – रोमा !

नेटफ्लिक्स प्रॉडक्शनच्या वेबसीरिज कंटेटमुळे बराच वाद झाला आहे.समीक्षकांनी असा युक्तिवाद केला आहे की ’13 रिझन्स व्हाय’ सारख्या नेटफ्लिक्स सीरिज आत्महत्या, नैराश्यास प्रोत्साहन देतात.त्यामुळे मानसिक तणावात मेंदू जाण्याची शक्यता बळावते.2018 मध्ये नेटफ्लिक्सवर प्रदर्शित झालेल्या ‘बर्डबॉक्स’ फिल्म व ‘ट्रॅव्हलर’ सीरिजलाही वादाचा सामना करावा लागला.नेटफ्लिक्सने दिलेल्या माहितीनुसार ‘बर्डबॉक्स’ ही नेटफ्लिक्स फिल्म सात दिवसात सर्वाधिक पाहिली जाणारी ,जवळपास 45 मिलियन प्रेक्षकांकडून पाहिली जाणारी नेटफ्लिक्स ओरिजिनल फिल्म आहे.परंतु त्यांनी रेकॉर्डसाठी याचा संग्रहित तपशील मात्र दिला नाही.अर्थातच नेटफ्लिक्सचा एकूण कार्यभार पाहता ते शक्यही नव्हते.

2019 च्या एप्रिल मधील अहवालानुसार संयुक्त राष्ट्र अमेरिकेचे 60 दशलक्ष धरून जगभरात नेटफ्लिक्सचे 148 दशलक्ष अधिकृत वापरकर्ते आहेत.154 दशलक्ष वापरकर्ते नेटफ्लिक्सच्या फ्री ट्रायलचा लाभ घेत आहेत.चीन ( स्थानिक निर्बंधामुळे ),सिरीया ,उत्तर कोरिया,ईराण,क्रिमीया ( अमेरिकेच्या निर्बंधामुळे ) वगळता जगभरात नेटफ्लिक्सची सुविधा उपलब्ध आहे.ग्राहकांना आकर्षित करण्यासाठी वेगवेगळे प्लॅन्स नेटफ्लिक्स काढत असते.सध्या भारतात आपला जम बसवण्यात नेटफ्लिक्सचा कल दिसत आहे.

नेटफ्लिक्सने हिंदी ओरिजिनल फिल्म्स आणि वेबसिरीज तयार केल्या आहेत.’लिटिल थिंग्ज’, ‘सेक्रेड गेम्स’, ‘दिल्ली क्राईम’ या वेबसिरीज तसेच ‘मर्द को दर्द नही होता’ ,’सोनी’ ,’फायरब्रँड’ सारख्या चित्रपटांची निर्मिती केली आहे. हे चित्रपट विविध प्रांतीय भाषेत पाहण्याची सोयही उपलब्ध करून दिली आहे.शिवाय नेटफ्लिक्स कंटेंटला सेन्सॉर नसल्याने दिग्दर्शकांनी संकुचित मनाने, मर्यादेत राहून या सीरिज निर्मिलेल्या नसतात.’सेक्रेड गेम्स’ ही वेबसीरिज नेटफ्लिक्सवर प्रचंड गाजली.त्याचा दुसरा सीझन काही दिवसांपूर्वी रिलीज झाला.त्यालाही प्रचंड प्रतिसाद मिळाला.नेटफ्लिक्स इतका दर्जेदार कंटेंट तयार करत आहे की नेटफ्लिक्सचा कंटेंट पायरसी करून पाहण्याचेही प्रमाण प्रचंड आहे.

सेन्सॉरच्या मुस्कटदाबीमुळे बऱ्याचशा दिग्दर्शकांचे महत्त्वाकांक्षी चित्रपट रखडले जातात.ते चित्रपट नेटफ्लिक्सवर रिलीज करण्यात येतात.कौशिक मुखर्जींचा गार्बेज चित्रपट याचे उत्तम उदाहरण आहे.आपण जो चित्रपट पाहत आहोत त्याचप्रकारचे इतर चित्रपट व कार्यक्रमही आपण स्क्रीनवर खालच्या बाजूला रेकमेंडेशन्स म्हणून पाहू शकतो.त्याची आयएमडीबी रेटिंग,प्रेक्षकांच्या पाहण्याच्या टक्केवारीचे प्रमाण इ. मूलभूत माहितीही दर्शवली जाते.तीन महिन्यांपासून ते एक वर्षापर्यंत नेटफ्लिक्सचे प्लॅन आहेत.त्यानुसार पे करून आपण सबस्क्रिप्शन घेऊ शकतो.त्यानंतर जगभरातले विविध उत्तमोत्तम,पुरस्कारप्राप्त चित्रपट,वेबसीरिज, कार्यक्रम आपल्याला त्यावर उपलब्ध करून दिले जातात.सबटाईटल्सही चित्रपटासोबत उपलब्ध असतात.संबंधित पॅकनुसार 2-3 ठिकाणी आपण त्याला स्ट्रीम करून पाहू शकतो.480p ,720p, Ultra HD ची हाय – रेझॉल्युशनची व्हिडीओ सुविधाही आपल्याला पुरवली जाते.विविध कॅटेगिरीनुसार ,आवडीनिवडीनुसार आपल्याला त्यावर कंटेंट उपलब्ध करून दिला जातो.

भारतात जिओने स्वस्त दरात इंटरनेट सुविधा उपलब्ध करून दिली आहे.त्यामुळे स्वस्त दरात इंटरनेट सुविधा उपलब्ध आहे.अलीकडे नेटफ्लिक्सने एक महिन्याचा सबस्क्रिप्शन पॅकही बाजारात आणला आहे.बॉलिवूडमधील बडे स्टार्स नेटफ्लिक्स सीरिज आणि फिल्मसमध्ये काम करत आहेत.अनेक स्टार्स मंडळींनी त्यांच्या आगामी चित्रपटांचा करार नेटफ्लिक्ससोबत केला आहे.त्यामुळे भविष्यात आपण त्यांचे चित्रपट घरबसल्या चार भिंतीच्या आत ऑनलाईन ओटीटी माध्यमांद्वारे रिलीजच्या दिवशीच पाहू शकतो.यामुळे थिएटरचा व्यवसाय ठप्प होण्याच्या मार्गावर आहे.सेक्रेड गेम्ससारख्या नेटफ्लिक्स सीरिज चित्रपटालाही टक्कर देत आहेत.त्यामुळे आधीच तोट्यात चालणाऱ्या चित्रपटव्यवसायावर ओटीटी माध्यमांचा काय परिणाम होईल हे भविष्यात पाहणे महत्त्वाचे ठरेल !

— ऋषिकेश तेलंगे
8329396503