काळाआड गेलेली लाकडाची खेळणी…!

लहान मुलांना कुठल्याही खेळण्यांचे प्रंचड आकर्षण असते मग ती खेळणी लाकडी असतो की प्लास्टिकची. मध्यंतरी चीन मधून आलेली प्लास्टिकची काही खेळणी मुलांनी तोंडात घातल्याने काही बालकांना विषबाधा झाली असे ऐकले आहे. कारण प्लास्टिकची खेळणी बनविण्यासाठी जे रंग वापरले होते त्या रंगात जस्त, कथिल अशी विषारी खनिजे होती. लहान मुलांच्या सवयीप्रमाणे त्यांनी ती खेळणी हातास लागताच तोंडात घालण्यास सुरवात केली आणि त्याचे परिणाम काही तासांनी दिसू आले.

महाराष्ट्रात कोकण जसा खाद्यपदार्थांसाठी जितका प्रसिद्ध आहे तितकाच लाकडी खेळणी निर्मितीसाठीही आहे. कोकणातील सावंतवाडी आणि रायगड जिल्ह्यातील पेण येथे ही लाकडी खेळणी तयार केली जातात. सावंतवाडी या शहरात लाकडी वस्तू खूप चांगल्या आणि वाजवी दरात मिळतात. पालकांनी लाकडी खेळण्यांना प्राधान्य दिल्यास देशात मुख्यत्वे महाराष्ट्रात तरी नवीन झाडे लावली जातील आणि पर्यावरणाचा तोल सांभाळा जाईल अशी आशा आहे.

सावंतवाडीतील लाकडाच्या वस्तू या केवळ भारतातच नाही तर जगभर प्रसिद्ध आहेत. त्यामुळे इथे केवळ लाकडांच्या वस्तू खरेदी करण्यासाठी येणार्या लोकांची संख्या खूप असते. वेगवेगळी कलाकुसर केलेल्या लाकडी वस्तू तसंच वेगवेगळ्या प्रकारची लहान मुलांची खेळणी इथे मिळतात. ही खेळणी तर लहान मुलांचं लक्ष अगदी पटकन आकर्षून घेतात. भातुकलीच्या खेळांपासून ते लाकडाची रेल्वे, बाहुल्या अशाप्रकारची विविध प्रकारची खेळणी इथे मिळतात. सावंतवाडीचं लाकडी वस्तुंचं मार्केट शंभर वर्षांपूर्वीचं आहे. त्या काळातील राजे शिवराम राजे भोसले यांनी स्थानिक गरिकांना आर्थिक मदत मिळावी म्हणून लाकडी वस्तू बनवण्याचे छोटे छोटे कारखाने उभारण्यास मदत केली. तसेच त्यातून त्यांना रोजगार उपलब्ध करून दिला. हे मार्केट आज जागतिक दर्जाची बाजारपेठ झालीये.

बाजारपेठेचं वैशिष्ट्य असं की या बाजार पेठेत वेगवेगळ्या प्रकारचे लाकडी खुळखुळे, गाड्या, बऱ्याच प्रकारचे भोवरे, बॅटस् अशी लाकडाची खेळणी मिळतात. लाकडी बैलगाड्या, शोभेची घरं शोभेची फळं, स्वयंपाकघरात लागणार्या लाकडाच्या वस्तू, मुलींसाठी बांगड्या अशा सर्वकाही लाकडापासून तयार केलेल्या वस्तू इथे मिळतात. तसंच इथे अतिशय सुंदर फोल्डिंगच्या लाकडी कुंड्याही मिळतात. पंधरा रुपयांपासून ते अगदी पंधरा हजार रुपयापर्यंतच्या लाकडी वस्तू या बाजारात मिळतात. लाकडाच्या वस्तुंची खरेदी करण्यासाठी सावंतवाडीला जाऊन या बाजाराला नक्कीच भेट देणे आवश्यक आहे.

लहान मुलांच्या बुद्धीला चालना मिळण्यासाठी खेळणी महत्त्वाची भूमिका बजावतात. सध्या तरी प्लास्टिकचा जमाना असल्याने प्लास्टिकची अनेक प्रकारची खेळणी बाजारात आल्याने लाकडाची पारंपरिक खेळणी बाजारातून नाहीशी झाली आहेत. लाकडी खेळण्यांना मागणी नसल्याने अशी खेळणी बनविण्याऱ्या कारागिरांवर उपासमारीची वेळ आली आहे. केवळ प्रदर्शनातच या खेळणींची विक्री होताना दिसते.

खेळण्यामुळे मुलांची कल्पनाशक्ती वाढीस लागते व शारीरिक व्यायामालाही चालना मिळते. त्यामुळे खेळणी बनविताना सातत्याने प्रयोग होत असतात. या प्रयोगाद्वारे मुलांना काळाच्या गतीची चाहूल होते. शिवाय खेळण्यांचा दर्जा सुधारला, मागणी वाढली की किंमतही कमी होते. या गणितात प्लास्टिकच्या खेळण्यांनी बाजी मारली आहे. चीनची खेळणीही बाजारात उपलब्ध होत असल्याने आकर्षक खेळणी सर्वसामान्यांच्या आवाक्यात आली आहे. याच कारणास्तव पारंपरिक व्यवसाय, हस्तकला असणारी लाकडाची खेळणी आज नामशेष होण्याच्या मार्गावर आहे. खेळणी हाती बनविली असल्याने किंमतही अधिक असते. यामुळे ग्राहक या खेळण्यांच्या खरेदीकडे वळत नसल्याची खंत या व्यवसायातील व्यापारी वर्ग व्यक्त करतात.

लाकडी खेळणी हस्तकलेतील पारंपारिक काळातील संस्कृतीचे प्रतीक असतात. केवळ शासनाने सवलती, प्रदर्शनाला जागा देऊन हस्तकलेचे संवर्धन होणार नाही, तर ग्राहकांचा आश्रय या कलेला हवा. आपल्या मुलांना लहानपणी लाकडाची खेळणी घेऊन दिली तर हा ठेवा पुढच्या पिढ्यांपर्यंत पोहचू शकतो असे काही जाणकार कामगार सांगत.

सध्या चायनीज खेळण्यांनी मुलांना मोहितच करून टाकले. आकर्षक बनावट, रंगसंगतीची डिझाईन व कमी किमतीमुळे ही खेळणी सर्वाधिक लोकप्रिय झाली. सर्वसामान्य पालकांच्या खिशाला परवडेल, अशी ही खेळणी शहरात मिळू लागल्याने मुलांचे भावविश्‍वच जणू बदलून टाकले. ही खेळणी कितीही चांगली असली तरी त्यांना आयुष्य मात्र खूपच कमी असते. मात्र, मुलांचे मनोरंजन होण्याइतपत ही खेळणी पालक सहज घेतात. शहरात खेळण्यांचे स्वतंत्र दुकान नसले तरी इतर साहित्यासह खेळणी विकणारी दुकाने बरीच आहेत. या सर्व दुकानांत “चायना’ची खेळणी मिळतात. ग्राहकांच्या मागणीनुसार, दुकानदारांना ही खेळणी ठेवावीच लागतात.

विज्ञान व तंत्रज्ञानात होणाऱ्या बदलामुळे त्याचा परिणाम मुलांच्या खेळण्यांवर झाला. इलेक्‍ट्रॉनिक्‍सची खेळणी सुरवातीला मोठ्या शहरांत दाखल झाल्यानंतर काही दिवसातच खेडोपाडी आणि छोट्या शहरातही उपलब्ध होऊ लागली. यात “बॅटरी/सेल’ असलेली खेळणी अल्पावधीतच लोकप्रिय झाली. नाचणाऱ्या बाहुलीपासून ते “सेल’वर चालणाऱ्या गाडीपर्यंत सर्व खेळण्यांनी मुलांना अक्षरशः वेडे करून टाकले आहे. टेडी बेअरसारख्या खेळण्यांनाही मागणी आहे.

लाकडाच्या खेळण्यांनवरून एक किस्सा मुद्दाम नमूद करावासा वाटतो. आंतरराष्ट्रीय दर्जाचे विख्यात चित्रकार श्री मकबूल फिदा हुसेन यांनी चित्रकारी जगतात नाव कामाविण्याआधी मुंबईतील फॅन्टसी फर्निचर या दुकानामध्ये नोकरी स्वीकारली. फर्निचर व लाकडी खेळण्यांच्या डिझाइन करण्याचे कौशल्य आणि कलात्मक आव्हान स्वीकारले. त्यांनी दिलेल्या सुंदर संकल्पनांमुळे त्यांची खेळणी अतिशय लोकप्रिय ठरली. त्यांनी पहिले लाकडी खेळणे डिझाइन केले होते ते आपल्या मुलासाठी. त्यानंतर त्यांनी लाकडी खेळणी स्वत: तयार करण्यास सुरुवात केली. खेळण्यांचे निरीक्षण बारकाईने करावे लागते. मग लक्षात येईल की, त्यांच्या चित्रांमध्ये काही आकार टोकदार किंवा कोनात्मक असे दिसतात. हुसेन यांच्या सुरुवातीच्या काळातील म्हणजेच अगदी १९६० पर्यंतच्या चित्रांमध्ये तर हे कोनात्मक आकार स्पष्टपणे जाणवावेत, असेच आहेत. त्याची सुरुवात या खेळण्यांमध्ये झालेली दिसते. म्हणजेच कदाचित हुसेन यांच्यानंतर विकसित होत गेलेल्या त्या कोनात्मक शैलीचा जन्म बहुधा या खेळण्यांमध्ये झालेला दिसतो. कदाचित ही सारी खेळणी ही लाकडाची असण्यामध्येच त्याचे मूळ दडलेले असावे. कारण लाकडाला गोलाकार देण्यापेक्षा त्याला कोनात्मक आकार देणे तुलनेने सोपे जाते. अर्थात हुसेन हे प्रतिभावान कलावंत होते, त्यामुळे त्यांनी त्या कोनात्मक बाबींमधून स्वत:ची अशी एक वेगळी शैली विकसित केली जी आजही त्यांचा ठसा म्हणून सर्वत्र ओळखली जाते. एकूण तब्बल सहा वर्षे हुसेनभाई यांनी फर्निचरच्या दुकानात काम केले. त्यानंतरही बराच काळ ते खेळणी तयार करत होते.

शहरात फार पूर्वी लाकडाच्या खेळण्यांना प्रचंड मागणी होती व लाकडी खेळणी बनविण्याचे घरगुती कारखानेही होते. त्यामुळे आजूबाजूच्या खेडेगावात भरणाऱ्या जत्रेत नवीन नवीन लाकडी खेळणी विकली जात असतं. त्याकाळात किमतीही जास्त नव्हत्या त्यामुळे अशा खेळण्यांची विक्रीही जास्त होत असे. सध्या लाकडाच्या खेळण्यांचे उत्पादन नगण्य होते. पाच-सहा वर्षांत मानवाच्या जीवनमानात गतिशील बदल होत गेल्याने मनोरंजनाची साधनेही बदलत गेल्याने मुलांच्या खेळण्यांवरही त्याचा परिणाम होत गेला.

— जगदीश पटवर्धन