योगाभ्यास आणि प्राणायाम – भाग २

अशा त-हेने हठ योग हा या दोघांमध्ये कसे संतुलन राखावयाचे याचे पध्दतशीर शिक्षण आपणांस देवून, आपली शारीरिक आणि मानसिक स्थिती सुधारता सुधारता आपणांस समाधी स्थितीपर्यंत घेवून जाण्याचे कार्य करीत असतो. म्हणजेच आपण शारीरिक संपदा तर मिळवितोच, परंतू त्याचबरोबर हा अभ्यास करून आपण त्या परमेश्वराप्रत जाण्याचा मार्ग देखील आपणांसाठी खुला करीत असतो.

“कर्म योग” – कर्म योगाची शिकवण आपणांस हे सांगते कि, “निस्वार्थ कर्म करीत जा, फळाची अपेक्षा करू नकोस.” याचाच अर्थ असा कि, “निरपेक्ष, निस्वार्थी सेवा करणे.” “कोणत्याही गोष्टीला धरून राहू नकोस, ती भगवंताची सेवा आहे, ते माझे कर्तव्य आहे.” “फळाची किंवा लाभाची अपेक्षा न करता, इतरांचे कर्तव्य करीत जा.” “स्वत:चे मन त्या भगवंताच्या चरणाशी लीन कर. त्या चरणांमध्ये गुंतव.”

“भक्ती योग” – हा योग सांगतो, “ईश्वरावर निष्ठा ठेवून, ईश्वराप्रत स्वत:ला वाहून घ्या.” स्वत:चे मन त्या परमेश्वराप्रत एकलय करा. संपूर्ण जगताचा जो कारभार चालवित आहे, त्या जगत् नियन्त्याशी एकरूप व्हा. ज्याचा कोणाला ना अंत लागला आहे, ना त्याचा कोणाला ठावठिकाणा माहित आहे, अशा त्या निर्गुण निराकाराशी मनाने तदाम्यता साधण्याचा प्रयत्न करा. तो कोठे आहे, कसा आहे, हे पाहण्याचा प्रयत्न करणे, म्हणजेच भक्तियोग साधने होय.

“राज योग” – हा राजे महाराजांचा योग होय. यामध्ये कसरती किंवा व्यायाम प्रकार, स्वासोच्छवासाचा पद्धतशीर सराव आणि मनाची एकाग्रता साधून ध्यान करणे, या गोष्टीचा समावेश आढळून येतो.

“ज्ञान योग” – ज्ञान योग म्हणजे आपल्या ज्ञानाचा आणि बुद्धीमत्तेचा राजमार्ग आहे, जो आपण आपले स्वत:चे आत्मपरिक्षण केले असता आणि योगिक धर्मग्रंथांचा अभ्यास केला असता प्राप्त होत असतो.

“तंत्र योग” – आपल्या शरीरामध्ये असणारी सुप्त, दिव्य अशी अध्यात्मिक

शक्ती विशिष्ट गहन अशा

धार्मिक विधींनी आत्मसात करणे, त्यांची जागृती करणे व त्यासाठी आपले शरीर, मन आणि आत्मा हे संपूर्णपणे झोकून देणे व त्याद्वारे परमेश्वराप्रत जावून मिलन साधने होय.

“मंत्र योग” – मनाची पूर्णपणे एकाग्रता साधण्यासाठी मंत्रध्वनी किंवा नादाचा वापर करणे. यासाठी मंत्रांचे पुन: पुन्हा एकसारखे मन:पूर्वक उच्चारण करणे व परमेश्वराशी तादात्म्य होणे होय.

ज्यावेळेस आपली पूर्णपणे शारीरिक आणि बुद्धीची वाढ होत असते आणि आपण वयात येत असतो, त्यावेळेस योगाभ्यास हा चांगल्या प्रकारे साधता किंवा करता येतो. हा साधारणत: वयाच्या १४ वर्षांपासून सुरु होत असतो. योगाभ्यासास प्रारंभ कधीही आणि कोणत्याही वयामध्ये करता येतो. हे जरी खरे असले, तरी आपण आपली गात्रे शिथिल होण्याची, आपले हातपाय जागेवर राहण्याची वाट मात्र पाहू नये.

……….पुढे चालू ………

— मयुर तोंडवळकर